Μένουμε ασφαλείς σε ένα περιβάλλον γενικευμένης ανασφάλειας. Προοδευτικοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένης οπισθοδρόμησης. Ειρηνικοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένης εχθροπάθειας. Επαναστατικοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένης υποδούλωσης. Ορθολογικοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένου παραλογισμού. Επιστημονικοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένου δογματισμού. Ελεύθεροι σε ένα περιβάλλον γενικευμένης ανελευθερίας.
Ολοένα και πληθαίνουν γύρω μας οι φωνές που προκρίνουν τη θέση ότι το κίνημα woke (η “κουλτούρα της αφύπνισης”) καθώς και τα συμπαρομαρτούντα του (δικαιωματισμός, πολιτική ορθότητα, ακυρωτισμός και λοιπά) είναι η βασική ιδεολογία διαμόρφωσης, πλαισίωσης και ηθικής νομιμοποίησης της νέας μορφής στην οποία μετασχηματίζεται ο καπιταλισμός σε αυτή την ιστορική του φάση. Ένας woke καπιταλισμός (όπως έχει ήδη αρχίσει να λέγεται) ή, κατά άλλους, ένα τεχνοφεουδαρχικό καθεστώς που προσβλέπει στην υπερσυγκέντρωση του πλούτου, στην απόλυτη ψηφιοποίηση κάθε έκφανσης της ανθρώπινης δραστηριότητας και κατά συνέπεια στην ολοκληρωτική επιτήρηση και έλεγχο των ανθρώπων και των κοινωνιών.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. ΤΟ WOKE ΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΗΣ ΝΕΩΝ ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΩΝ
Τα παραδείγματα για το πώς η “κουλτούρα της -υποτίθεται- αφύπνισης” υποστηρίζει την υπό διαμόρφωση Νέα Τάξη είναι αναρίθμητα, αν και συνήθως η σύνδεση συσκοτίζεται καθώς τα προτάγματά της προβάλλονται υπό τον μανδύα της προοδευτικότητας, της ανεκτικότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της χειραφέτησης και άλλων τέτοιων ευγενών κατά τα άλλα ιδανικών. [1]
Εκκινώντας από την στάση απέναντι στην “κλιματική αλλαγή” όπου ο μέσος άνθρωπος ενοχοποιείται ως καταστροφέας του πλανήτη, περνώντας στις θεωρίες για την ταυτότητα φύλου (gender theory) ή τις ρευστές μη-δυαδικές ταυτότητες φύλου (non-binary) και καταλήγοντας στην εμμονική χρήση του ουδέτερου όρου “άτομο” για αναφορά σε γένος και ανθρωπολογική κατάσταση (άτομο με ωάρια, ηλικιωμένο άτομο, ανήλικο άτομο, χοντρό άτομο και “είμαστε όλα παρόντα”), οι ενδείξεις συνηγορούν στο ότι διαμορφώνεται και αποπειράται να καθιερωθεί ένα νέος συνειδησιακός χάρτης και ένας νέος ανθρωπολογικός τύπος.
Κάποιος τολμηρός θα μπορούσε να εισέλθει ακόμα και στο χώρο της συνωμοσιολογίας και να σκεφτεί ότι η συστηματική προώθηση του προτύπου του “άφυλου ανθρώπου” ή ακόμα και κάποιες δήθεν “οικολογικά ορθές” θέσεις όπως ότι τα παιδιά αφήνουν μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα εξυπηρετούν τις διακηρύξεις περί ανάγκης μείωσης του πληθυσμού. Κάποιος πιο μετριοπαθής θα μπορούσε λογικά να συμπεράνει ότι, αν όντως γενικευτεί η τάση να ζούμε περιορισμένοι και απομονωμένοι σε τέσσερις τοίχους διαβιώντας εντός μιας εικονικής πραγματικότητας μπροστά από οθόνες (λόγω πανδημιών, ενεργειακής κρίσης, πολέμων και λοιπά), το βιολογικό μας φύλο καθίσταται άνευ σημασίας αν όχι περιττό.
Αξίζει να σταθούμε λίγο παραπάνω στην μανιώδη σχεδόν υστερική, θεσμική και μη, προώθηση της τρανς ατζέντας, η οποία μάλιστα προώθηση φτάνει να παίρνει μορφές που απειλούν τα ήδη κατακτημένα δικαιώματα παραδοσιακών μειονοτικών ομάδων όπως οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι και οι λεσβίες. Προφανώς η κριτική δεν απευθύνεται στους ανθρώπους που βιώνουν κάποια ασυμφωνία σε σχέση με το φύλο τους, αλλά στο ιδεολόγημα του trans-human, του ανθρώπου που με τη βοήθεια ή μη της ιατρικής και της επιστήμης, έχει τη δυνατότητα ως άλλος θεός να δημιουργήσει ή να επινοήσει τον εαυτό του εκ του μηδενός και να του αποδώσει όποια χαρακτηριστικά επιθυμεί διαγράφοντας φύλο, όνομα, προσωπική ιστορία ή άλλους ιστορικούς και κοινωνικούς καθορισμούς. “Μπορείς να γίνεις ό, τι θέλεις” είναι το άρρητο μήνυμα της αποθέωσης του trans-human, του ανθρωπότυπου που επιτελεί στο ακέραιο τον ιδεατό μετανεωτερικό άνθρωπο του μέλλοντος που είναι ήδη εδώ.
Μιλώντας για ιατρική και επιστήμη, είναι χαρακτηριστική η θρησκευτική ευλάβεια με την οποία η woke κουλτούρα ασπάζεται οτιδήποτε “επιστημονικό” ενώ υποτίθεται ασκεί κριτική στην πατριαρχική και θετικιστική δυτική επιστημολογική θεωρία και μεθοδολογία. Από τη μία επιχειρηματολογούν ότι η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη και από την άλλη, για λόγους σκοπιμότητας προφανώς, δεν διστάζουν να στραφούν σε αυτή την ίδια επιστημολογία προκειμένου να “τεκμηριώσουν” τις θέσεις τους. Έτσι στριμώχνονται κάτω από την ίδια ομπρέλα θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες (από τη μία η κονστρουξιονιστική θεώρηση ότι τα φύλα και οι ρόλοι του φύλου είναι κοινωνικές κατασκευές, από την άλλη η επίκληση ουσιοκρατικών κατηγοριών για την υποστήριξη θέσεων όπως ότι “οι τρανς γυναίκες είναι γυναίκες”), ενώ εμφανίζονται και θεωρητικά εκτρώματα που βάζουν στο ίδιο καζάνι θεωρίες ριζικά ασυμβίβαστες μεταξύ τους (για παράδειγμα κοινωνικός κονστρουξιονισμός αναμεμειγμένος με κάτι από μαρξισμό). [2]
Περιττεύει να θυμίσουμε ότι η κριτική και οι ενστάσεις στις παραπάνω θέσεις ή η επισήμανση των λογικών τους αντιφάσεων προκαλεί λυσσαλέα αντίδραση, στιγματίζεται ως μισαλλοδοξία και επιφέρει έως και ποινικές κυρώσεις σε θεσμικό επίπεδο. Το φαινόμενο βέβαια είναι περισσότερο έντονο στην αμερικανική κοινωνία όπου οι θεματοφύλακες της πολιτικής ορθότητας και των απανταχού καταπιεσμένων, δεν διστάζουν να καταπιέσουν οποιαδήποτε πληθυσμιακή ομάδα δεν ευθυγραμμίζεται με το αφήγημά τους, προβαίνοντας συχνά σε αυταρχικές, αντιδημοκρατικές, ρατσιστικές και ακυρωτικές τοποθετήσεις και πρακτικές σε σημείο εξαφάνισης ή εξόντωσης, συμβολικής ή πραγματικής (;) των αντιφρονούντων, π.χ. των λευκών αντρών.
Επιστρέφοντας στα συνωμοσιολογικά, δεν θα ήταν αβάσιμο να σκεφτεί κανείς ότι οι κάθε λογής αντιφρονούντες προορίζονται έτσι κι αλλιώς να πεταχτούν στο περιθώριο της ιστορίας ως ανθρώπινο πλεόνασμα – για να το πούμε χυδαία, ίσως το σύστημα έχει αποφασίσει “να κάνει παιχνίδι” μόνο με όσους το στηρίζουν και το ασπάζονται ή με όσους είναι διατεθειμένοι να πουλήσουν την ψυχή τους σε αυτό αποσπώντας ενδεχομένως κάποια ευτελή προσωπικά οφέλη, κάποιες ανέξοδες, ακίνδυνες “ελευθερίες” και “δικαιώματα” όπως ίσως το να μπορεί κάποιος να αλλάζει τα pronoun του μέρα παρά μέρα μπροστά στην οθόνη και να περιφέρεται στο εικονικό σύμπαν με την ψευδαίσθηση ότι συμμετέχει στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κουλτούρα woke έχει φτάσει να αποτελεί ένα σημαντικότατο μέρος του εποικοδομήματος της νέας μορφής του καπιταλισμού. Την απαραίτητη ιδεολογική μαγιά προκειμένου να εμπεδωθούν και να γίνουν αποδεκτές οι διαφαινόμενες ολοκληρωτικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης εξασφαλίζοντας όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συναίνεση και καταπνίγοντας τις όποιες αντιδράσεις. Εκτοπίζοντας τις παραδοσιακές ιδεολογίες (φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, σοσιαλισμός), αποπολιτικοποιώντας τα παραδοσιακά λαϊκά κινήματα και συλλογικά αιτήματα για βελτίωση των συνθηκών της ζωής και κραδαίνοντας ως σημαία την κοινωνική δικαιοσύνη, διαμορφώνει τις συνειδήσεις της νέας μετα-κοινωνίας και μετα-δημοκρατίας – την ίδια στιγμή μάλιστα που σε όλο τον πλανήτη οι διακρίσεις, οι ανισότητες, η βία και οι ρατσισμοί, αυξάνονται και βαθαίνουν όσο ποτέ άλλοτε. [3]
2. ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΧΑΙΤΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ
Στο δικό μου αντικείμενο είναι απογοητευτική η διαπίστωση ότι οι επίσημοι θεσμικοί φορείς της ψυχολογίας αλλά και πλήθος συναδέλφων (κυρίως στη βόρεια Αμερική και τη Μεγάλη Βρετανία) έχουν προσχωρήσει και παραδοθεί αμαχητί στο άρμα της woke ιδεολογίας αποκλείοντας ως “αντιεπιστημονική” και αντιδραστική οποιαδήποτε απόπειρα κριτικής προσέγγισης. [4] Είναι άραγε σε θέση το ραντάρ αυτής της “πολιτικά ορθής” ψυχολογίας να εντοπίσει τις αχαρτογράφητες ακόμα, νέες μορφές δυσφορίας, “διαταραχής” και “ψυχοπαθολογίας” που αναδύονται στα πλαίσια των πρωτόγνωρων κρίσεων που βιώνουν οι σύγχρονες κοινωνίες; Η συζήτηση για το ρόλο της ψυχολογίας στην κοινωνία δεν είναι του παρόντος, αλλά ας μη μας διαφύγει το γεγονός ότι σε μια κρίσιμη στιγμή μετασχηματισμού του κοινωνικοπολιτικού παραδείγματος, η ψυχολογία αντί να προσφέρει δυνατότητες κριτικού αναστοχασμού, έχει μεταλλαχθεί σε μία μεταμοντέρνας κοπής επαγγελματική πρακτική που εξυπηρετεί μονοθεματικά μια συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα. [5]
Ψυχολόγοι ή μη, θεωρώ ότι είναι χρέος μας να αναρωτηθούμε πόσο επαναστατικό ή αντισυστημικό (όπως το ίδιο αυτοπροσδιορίζεται) είναι ένα κίνημα που το έχει αγκαλιάσει όλο το mainstream κατεστημένο (πολιτικές ελίτ, MME, πολυεθνικές εταιρείες, ακαδημαϊκή κοινότητα και λοιπά). Ένα κίνημα που ως νούμερο ένα εχθρό του θέτει την “πατριαρχία” αφήνοντας να εννοηθεί ότι μπορεί να υπάρξει πραγματική ισότητα και ανθρώπινα δικαιώματα (!) στα πλαίσια ενός συστήματος αβυσσαλέων ανισοτήτων. Που ως “χορηγούς επικοινωνίας” στον “αντισυστημικό” αγώνα του έχει μερικούς από τους μεγαλύτερους μεγιστάνες του πλούτου. Να αναρωτηθούμε, επίσης, πόσο επαναστατική ή αντισυστημική είναι μια ιδεολογία που εκλογικεύει όλες τις παράλογες ή αντιδημοκρατικές απαιτήσεις του συστήματος: Πρέπει να κλειστείτε στο σπίτι και να μην αγκαλιάζετε τα παιδιά σας. Πρέπει να σταματήσετε να χρησιμοποιείτε τον όρο “γυναίκα” για να αναφερθείτε στον εαυτό σας και να τον αντικαταστήσετε με τον όρο “θηλυκότητα”. Πρέπει να διαθέτετε πιστοποιητικό πολιτικών, υγειονομικών, ενεργειακών ή άλλων φρονημάτων προκειμένου να συμμετάσχετε στην εργασιακή και κοινωνική ζωή. Πρέπει να τρέφεστε με έντομα για το καλό του πλανήτη (;) παρόλο που δεν θεωρούνται τροφή στα πλαίσια της πολιτισμικής σας παράδοσης.
Είναι γεγονός πάντως ότι εγείρονται πλέον σοβαρές αντιδράσεις ενάντια στον woke καπιταλισμό – προέρχονται αφενός από κοινωνίες εκτός της Δύσης (οι γεωπολιτικές εξελίξεις στον πλανήτη το αποδεικνύουν) και, αφετέρου, από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα εντός της Δύσης, συγκεκριμένα από το φιλελεύθερο παλαιό καθεστώς, το παλαιό κεφάλαιο (π.χ. πετρελαιοπαραγωγοί), την μέχρι πρότινος δηλαδή κραταιά αστική τάξη που όχι μόνο βλέπει να απειλούνται τα κεκτημένα της, αλλά συναισθάνεται τον κίνδυνο ολοκληρωτικής εξαφάνισής της.
Σε ιδεολογικό επίπεδο, η φιλελεύθερη εναντίωση σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως επίθεση στις φιλελεύθερες αξίες εκ μέρους του κινήματος woke, εμφορείται από μία θέση υπεράσπισης μιας φαντασιακής, θα έλεγα, εικόνας του δυτικού κόσμου και ιδίως της Ευρώπης, του οποίου τα δομικά συστατικά υποτίθεται ότι είναι η παραδοσιακή φιλελεύθερη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, ο ορθολογισμός, η ειρήνευση μεταξύ των λαών, η ελευθερία της έκφρασης και λοιπά – αξίες που κατά τη γνώμη μου ήταν ήδη σε αποδρομή ακόμα και πριν γιγαντωθεί το κίνημα woke. Στη φάση επομένως που βρίσκεται η ιστορία, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι κάποτε υπήρξε αυτός ο κόσμος και αυτή η Ευρώπη, είναι αμφίβολο αν μπορούμε να επιστρέψουμε εκεί ακόμα και αν το επιθυμούσαμε. [6] [7]
Στις σημερινές συνθήκες, όλα τα παλαιά συγκρουσιακά δίπολα (αριστερά – δεξιά, αστική – εργατική τάξη, συντηρητισμός – προοδευτισμός) καθώς και τα συστήματα αξιών τους, φαίνεται να έχουν χάσει το νόημα και το περιεχόμενό τους. Οι φεμινίστριες, για παράδειγμα, που σήμερα υποστηρίζουν το βιολογικό φύλο (αποκαλούμενες περιφρονητικά terf – trans exclusionary radical feminists) μπορεί να αισθάνονται περισσότερο κοντά με κάποιους συντηρητικούς που υποστηρίζουν τη διατήρηση της παραδοσιακής οικογένειας παρά με κάποιους woke ακτιβιστές που προωθούν την κατάργηση των φύλων. Παρόμοιες ιδεολογικές και πολιτικές προσμίξεις είδαμε και στην πανδημία όπου, για παράδειγμα, παραδοσιακοί αριστεροί φάνηκε να έχουν μεγαλύτερη ιδεολογική συνάφεια με κάποιους συντηρητικούς πατριώτες παρά με την “Νέα Αριστερά” των λοκντάουν και των υποχρεωτικοτήτων. [8]
Με θεωρητικούς όρους, θα λέγαμε ότι εκτυλίσσεται ένας υπερκείμενος ιδεολογικός, πολιτικός, κοινωνικός, οικονομικός και πολιτισμικός πόλεμος (που έχει ξεκινήσει εδώ και τουλάχιστον 30 χρόνια) ανάμεσα σε δύο διαφορετικά κοσμοθεωρητικά παραδείγματα, όπου στη μία πλευρά βρίσκονται οι δυνάμεις της βιομηχανικής, δημοκρατικής, υλιστικής νεωτερικότητας με την πίστη τους στην εξεύρεση της αντικειμενικής αλήθειας και στην άλλη πλευρά οι δυνάμεις της μεταβιομηχανικής (ή ψηφιοποιημένης), μεταδημοκρατικής, ιδεαλιστικής μετανεωτερικότητας με τη γνωστή αποδόμηση όλων των μεγάλων νεωτερικών αφηγήσεων περί αλήθειας. [9]
Οι απολογητές του “μεταμοντερνισμού” αποκόπτονται ιδεολογικά από τον υλικό κόσμο και προσανατολίζονται σε ένα δέον, σε ένα ιδανικό, σε μια ιδεατή υπερ- ή μετα-εθνική, πολυπολιτισμική και παγκόσμια μετακαπιταλιστική κοινωνία. Κάπως έτσι οδηγείται, για παράδειγμα, ο woke φεμινισμός με περισσή αφέλεια (;) να πιστεύει ότι η κατάργηση των δικαιωμάτων των γυναικών υπέρ των δικαιωμάτων των τρανς είναι ένα μικρό τίμημα που αξίζει να πληρώσουμε ως φόρο τιμής στον απολύτως “ελεύθερο” και “συμπεριληπτικό” κόσμο που ανατέλλει. Κι ας μην έχει αυτή η θεωρητική σύλληψη κανένα ιστορικό προηγούμενο στον πραγματικό κόσμο. Πραγματολογικά, η κοινωνία που ονειρεύονται (από την οποία θα απουσιάζουν ως δια μαγείας οι ενδοατομικές, διατομικές και διομαδικές συγκρούσεις) είναι μια ανιστόρητη και απολίτικη φαντασίωση καθώς δεν έχει καμία αντιστοιχία με τη βιωμένη, ιστορική πραγματικότητα. Περισσότερο ομοιάζει σε μαζική ονειροφαντασία, όπου ένας αχαλίνωτος ιδεαλισμός εκπίπτοντας σε μεταφυσική ή θρησκευτική πίστη στα όρια της θρησκοληψίας υπόσχεται τον παράδεισο επί της γης ή την ουτοπία.
3. Η ΤΡΑΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑ-ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Είτε μας αρέσει είτε όχι, αποδεικνύεται ιστορικά και εμπειρικά ότι ο άνθρωπος έχει συγκεκριμένες “προδιαγραφές”, ότι περιορίζεται και καθορίζεται από συγκεκριμένα ανθρωπολογικά δεδομένα – το βιολογικό του φύλο, τον θάνατο, την ασθένεια, την αδυναμία να επιβιώσει μόνος του. Ήταν η ανάγκη που τον οδήγησε στο να φτιάξει κοινωνίες, να αναπτύξει πολιτισμό, να παρέμβει και να τροποποιήσει το φυσικό περιβάλλον με τρόπους που θα του επέτρεπαν να επιβιώσει ως άτομο και ως είδος. Για να φτάσει σήμερα, μετά από όλα αυτά, να αναπτύξει την ψευδαίσθηση ότι με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας μπορεί να απελευθερωθεί από τη φύση του υπερβαίνοντας τους βιολογικούς, κοινωνικούς και ιστορικούς περιορισμούς του, ενδεχομένως ακόμα και τον ίδιο το θάνατο.
Οι μελετητές της μετανεωτερικότητας περιγράφοντας θεωρητικά πριν 10 ή 20 χρόνια τα ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του μεταμοντέρνου ανθρώπου μάλλον δεν προέβλεψαν ότι οι σημερινοί άνθρωποι θα τα έπαιρναν κατά γράμμα. Όσα πριν κάποια χρόνια περιγράφονταν αλληγορικά ως δυνατότητες μέσα στα πλαίσια του υπό διαμόρφωση τότε μετανεωτερικού σύμπαντος (για παράδειγμα η δυνατότητα απεριόριστης μεταλλαξιμότητας και διαπλασιμότητας του ανθρώπου [10]), σήμερα η τεχνολογία (φαίνεται να) υπόσχεται ότι μπορεί να τα υλοποιήσει. Πλέον δεν μιλάμε απλώς θεωρητικά για ένα αφηρημένο μεταμοντέρνο υποκείμενο που ως “επενδεδυμένη με νομικά δικαιώματα κινούμενη μοναδικότητα” επιθυμεί να αυτοπραγματωθεί στο εδώ και τώρα μέσα από πολλαπλές εμπειρίες και πολλαπλές ταυτότητες [11]. Σήμερα πλέον ζούμε τη στιγμή της ενσάρκωσής του.
Είναι πλεονασμός να θυμίσουμε ότι αποτελεί μεθοδολογικό σφάλμα το να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μας ως δεδομένο, “φυσικό” ή ανεξάρτητο από την ιστορία. Γιατί φυσικά χωρίς την επιστήμη και την τεχνολογία τίποτα από όσα γνωρίζουμε και ζούμε δεν θα ήταν δυνατό. Χωρίς την εφεύρεση των οικιακών συσκευών (π.χ. πλυντήριο) είναι αμφίβολο αν οι γυναίκες θα είχαν χρόνο να αναζητήσουν άλλους τρόπους αυτοπραγμάτωσης εκτός οικιακής εστίας. Επίσης αν δεν είχε ανακαλυφθεί το χάπι ή άλλοι τρόποι αντισύλληψης και διακοπής της κύησης είναι αμφίβολο αν θα μιλούσαμε για σεξουαλική απελευθέρωση. Ούτε θα μιλάγαμε για φυλομετάβαση αν δεν υπήρχε η τεχνολογία να την υποστηρίξει. Ούτε ακόμα θα μπορούσαμε χωρίς την ανάλογη τεχνολογική υποστήριξη να “μείνουμε ασφαλείς” κάνοντας μάθημα και δουλεύοντας από το σπίτι σε περίπτωση πανδημίας. Και βέβαια ούτε θα μπορούσαμε ποτέ να αναπτύξουμε την ψευδαίσθηση ότι ζούμε σε μια παγκόσμια κοινότητα ως πολίτες του κόσμου αν δεν υπήρχε το διαδίκτυο.
Όλη η θεωρητική “θεμελίωση” της woke κουλτούρας (με προμετωπίδα ότι ο άνθρωπος μπορεί και οφείλει να απελευθερωθεί από όλους τους ανθρωπολογικούς και κοινωνικούς περιορισμούς του προκειμένου να αυτοπραγματωθεί) θα κατέρρεε σαν χάρτινος πύργος αν αφαιρούσαμε από τη εξίσωση, έστω για μια στιγμή, τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης. Η οποία τεχνοεπιστήμη βέβαια είναι γέννημα θρέμμα του δυτικού πολιτισμού τον οποίο οι “αφυπνισμένοι” επιθυμούν να καταργήσουν ως αποικιοκρατικό, πατριαρχικό, θρησκόληπτο, εθνικιστικό, σεξιστικό και ρατσιστικό “κατασκεύασμα”.
Οι λογικές αντιφάσεις της woke κουλτούρας είναι εκκωφαντικές. Η πρόοδος στην οποία ομνύουν επιτυγχάνεται διαμέσου της καταστροφής της μέχρι τώρα προόδου. Επιχειρείται η αποδόμηση του παλαιού -“καλού” ή “κακού” δεν θα το κρίνω- νεωτερικού κόσμου χρησιμοποιώντας ως όπλα τα εργαλεία (γλώσσα, σκέψη, φιλοσοφία, επιστήμη, ιστορία) που ο ίδιος αυτός κόσμος ανέπτυξε και χωρίς τα οποία δεν θα είχαμε καν συλλάβει θεωρητικά την έννοια της “αποδόμησης”. Είναι χαρακτηριστική εδώ η αναλογία με τη στάση μας σήμερα απέναντι στο θάνατο καθώς προσπαθούμε να παρατείνουμε τη ζωή με κάθε είδους ιατρικές πράξεις ή διασυνδέοντας τους ανθρώπους με τις μηχανές. Προσπαθούμε δηλαδή να καταργήσουμε το θάνατο του οποίου όμως η επίγνωση είναι ο λόγος που έχουμε αναπτυχθεί στο σημείο να θέλουμε να τον καταργήσουμε. Και αυτό είναι ένα “πρόβλημα” που δεν πρέπει και δεν πρόκειται να λυθεί ποτέ γιατί χωρίς την ύπαρξη και επίγνωση του θανάτου, αυτού του απόλυτου ορίου των δυνατοτήτων μας, τίποτα ανθρώπινο δεν έχει σημασία, νόημα ή σκοπό.
Η απόπειρα αποδόμησης των βασικών συστατικών που συγκροτούν ιστορικά την ανθρώπινη σκέψη και τον ανθρώπινο ψυχισμό δεν είναι μόνο ένδειξη πολίτικης αφέλειας ή ιστορικής άγνοιας, είναι και δείγμα νηπιακής σκέψης. Με ψυχαναλυτικούς όρους, θυμίζει την καθήλωση στη σχιζοειδή-παρανοειδή θέση με την ναρκισσιστική άρνηση των ορίων, του πένθους και του θανάτου και την αέναη παραμονή στην ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας. Με υπαρξιακούς όρους, η προσπάθεια υπέρβασης των περιορισμών και της περατότητας λόγω αδυναμίας να αντέξουμε την σχετική υπαρξιακή αγωνία καθιστά περιττή την χαρακτηριστικά και μοναδικά ανθρώπινη αναζήτηση για το νόημα.
Οι σύγχρονοι “πεφωτισμένοι” μοιάζει να μην μπορούν ή να μην θέλουν να αντιληφθούν την αντίφαση και ειρωνεία που είναι σύμφυτη με τη στάση τους κατά την οποία η αίσθηση της κατάκτησης του υπέρτατου σημείου αφύπνισης, προόδου και ηθικής συνυπάρχει με την παλινδρόμηση σε πρωτόγονα, προ-κοινωνικά σχήματα σκέψης. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ψευδή αφύπνιση και το πλέον ειρωνικό στοιχείο είναι το ίδιο το όνομα του κινήματος (woke = “αφυπνισμένος”).
Μιλάμε για ιδεολογία όμως και οι ιδεολογίες ως γνωστόν προσομοιάζουν περισσότερο σε θρησκείες παρά σε επιστημονικές θεωρίες. Το κρίσιμο συμπέρασμα είναι ότι συνειδησιακά διαμορφώνεται ένα νέο είδος ανθρώπου που φαίνεται να είναι το ιδανικό μοντέλο “πολίτη” για τον κόσμο που ξημερώνει. Ένας “πολίτης” χωρίς φύλο, χωρίς σταθερή ταυτότητα, χωρίς συνεκτικούς κοινωνικούς δεσμούς, χωρίς καμία συνέχεια και συνέπεια στο χώρο και στο χρόνο, επομένως και χωρίς καμία αίσθηση νοήματος ή σκοπού.
Κάτι σαν ένα cyborg δηλαδή που μπορεί κάθε πρωί να αλλάζει τις ρυθμίσεις του αντιμετωπίζοντας τον εαυτό του ως ένα project προς επιτέλεση ή ως tabula rasa όπου επάνω του μπορούν ανά πάσα στιγμή να χαραχτούν τα πάντα. Δεν χρειάζεται να πάει το μυαλό μας σε ανθρωποειδή πλάσματα με τεχνητή νοημοσύνη καθισμένα με ηλεκτρόδια και τσιπάκια μπροστα στην οθόνη (αν και ποτέ δεν ξέρει κανείς…), το ουσιαστικό είναι ότι αυτή η κατάσταση ρομποτοποίησης (και ταυτόχρονης απανθρωποποίησης) συμβολοποιείται και καθίσταται συνειδησιακά δυνατή αναπαριστώντας νοητικά και ψυχολογικά τη γέννηση του νέου ανθρώπου. Είναι ο λεγόμενος μετάνθρωπος που ακούμε και διαβάζουμε παντού [12]. Και το ιδιοφυές σε όλα αυτά είναι ότι αυτός ο μετα-άνθρωπος, εκτός του ότι έχει συναινέσει στη νέα του κατάσταση, βαυκαλίζεται ότι έχει φτάσει στο ανώτερο στάδιο εξέλιξης και χειραφέτησης.
4. ΔΥΣΤΟΠΙΑ Ή ΟΥΤΟΠΙΑ;
Αυτός λοιπόν είναι ο νέος συλλογικός μύθος: Στρατιές από μεμονωμένα άτομα χωρίς κοινώς αποδεκτά κριτήρια αξιολόγησης ή βάση διάκρισης του σωστού από το λάθος, του καλού από το κακό, του ηθικού από το ανήθικο, διαμορφωμένα στα πλαίσια μιας κατ’ επίφαση κοινωνίας όπου όλες οι πεποιθήσεις έχουν το ίδιο ηθικό βάρος και καμία αλήθεια δεν είναι πιο αληθινή από την άλλη. Άτομα πλήρως κατακερματισμένα, θα έλεγε κανείς, επομένως πλήρως χειραγωγήσιμα.
Ή πλήρως απελευθερωμένα θα αντέτεινε κάποιος που αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα από διαφορετική οπτική γωνία, από το δικό του echo chamber [*] όπως λέγεται σήμερα. Και ίσως πράγματι το ανώτερο στάδιο χειραφέτησης να είναι να αφαιρέσεις τον άνθρωπο από τον άνθρωπο. Πάντα η ανθρώπινη φύση ήταν τραγική και πάντοτε ο άνθρωπος ασφυκτιούσε μέσα σε αυτή. Καμιά φορά επιχειρεί να της ξεφύγει με την αυτοκτονία. Ίσως τώρα με τη βοήθεια της τεχνολογίας, της νομιμοποίησης της ευθανασίας, της woke “απελευθέρωσης” ή, πιο δραστικά, ενός πυρηνικού πολέμου να είμαστε περισσότερο κοντά από ποτέ σε αυτό το όνειρο.
Χωρίς αμφιβολία, τόσο εκείνοι που προσβλέπουν στην απελευθέρωση όσο και εκείνοι που φοβούνται τη χειραγώγηση νοιάζονται εξίσου για το καλό του ανθρώπου. Στην μία πλευρά, με εξαίρεση εκείνους που συνειδητά στηρίζουν τις ανάγκες του συστήματος για ίδιο όφελος, οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν ασπαστεί την ιδεολογία της “αφύπνισης” εμφορούνται από καλές προθέσεις – ειλικρινώς αισθάνονται ότι βρίσκονται στη “σωστή πλευρά της ιστορίας” και ότι πασχίζουν για έναν καλύτερο κόσμο. Στην αντίπερα όχθη, οι άνθρωποι που αντιστέκονται στη woke κουλτούρα αισθάνονται ότι πασχίζουν να αποτρέψουν την έλευση μιας δυστοπίας και παρόλο που είναι μειοψηφούσα άποψη είναι πεπεισμένοι ότι “στην Ιστορία το πραγματικά επίκαιρο ποτέ δεν ήταν της μόδας” [13].
Στο τελευταίο του βιβλίο ο γάλλος διανοητής Πασκάλ Μπρυκνέρ, ως εκπρόσωπος του παλαιού κόσμου όπως συστήνεται, αντιλαμβάνεται την παρούσα ιστορική συγκυρία ως “διολίσθηση από τον προοδευτισμό στον σκοταδισμό” [14]. Πόσο πιθανό είναι άραγε να εισέλθει η ανθρωπότητα στο σκοτάδι; Και πόσο πιθανό είναι σε αυτή την περίπτωση να μπορέσει να ξαναβγεί στο φως όπως έχει συμβεί και άλλες φορές στο παρελθόν; Μπορούμε άραγε να είμαστε βέβαιοι ότι τα πράγματα θα ακολουθήσουν αυτή ή κάποια άλλη σειρά;
Δυστυχώς ή ευτυχώς, η μόνη βεβαιότητα που έχουμε είναι ότι κανείς δεν μπορεί ποτέ να προβλέψει την ιστορία.
Σημείωση για τη γλώσσα: Παντού στο κείμενο χρησιμοποίησα το αρσενικό γένος, πρώτον, επειδή ελπίζω ότι παραπέμπει κυρίως στο “άνθρωπος”, δεύτερον, επειδή αδυνατώ ακόμα και αν το επιθυμώ να υπερβώ τις καθιερωμένες συμβάσεις της γλώσσας χωρίς τουλάχιστον αυτό να αποβεί εις βάρος της οικονομίας και σαφήνειας του κειμένου και, τρίτον, επειδή θεωρώ ότι η συχνά καταχρηστική ή και προσχηματική υιοθέτηση συμπεριληπτικής γλώσσας επιτυγχάνει τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που επιδιώκει. Είμαι σίγουρη ότι οι αδερφές μου ξέρουν ότι μιλάω και σε εκείνες και για εκείνες.
* Ως echo chamber περιγράφεται ένα (συχνά ψηφιακό) περιβάλλον εντός του οποίου κάποιος έρχεται σε επαφή μόνο με πεποιθήσεις παρόμοιες με τις δικές του οι οποίες ενισχύουν τα όσα ήδη πιστεύει. Στη Wikipedia υπάρχει η περιγραφή του όρου στα αγγλικά.
[1] Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την “κουλτούρα της αφύπνισης” (woke culture) προτείνω το άρθρο του Δημήτρη Μπελαντή Λιμπεραλκούλτ: Η δυτική “Πολιτική Ορθότητα” κατά της Δύσης και επίσης το άρθρο του Φώτη Τερζάκη Δικαιωματισμός, η Γεροντική Αρρώστια των Κοινωνικών Κινημάτων για τη σχέση του woke με τα παραδοσιακά κοινωνικά κινήματα.
[2] Για τις λογικές αντιφάσεις στη χρήση της επιστήμης από το κίνημα woke, βλέπε το άρθρο της Simón(e) D Sun Stop Using Phony Science to Justify Transphobia.
[3] Για το πώς διαμορφώνονται οι νέες συνειδήσεις και νέες νοοτροπίες στα πλαίσια της μετανεωτερικότητας, βλέπε: Μελάς, Κ. & Παπαμιχαήλ, Γ. (2016). Το Ανυπόφορο Βουητό του Κενού: Όψεις της Μετανεωτερικότητας στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΓΕΛΑΚΗ, ιδίως το δεύτερο μέρος.
[4] Ο πιο γνωστός παγκοσμίως ψυχολόγος που αντιτίθεται στη woke ιδεολογία είναι ο Kαναδός, συντηρητικός κατά τους επικριτές του, Jordan Peterson. Θέσεις του μπορείτε να ακούσετε στο κανάλι του στο Yοutube το οποίο αριθμεί σήμερα 5,8 εκ. εγγεγραμμένους χρήστες.
[5] Στο κείμενο, ίσως καταχρηστικά, χρησιμοποιώ τους όρους μετανεωτερικότητα/μεταμοντερνισμός εναλλακτικά.
[6] Για τη φιλελεύθερη εναντίωση ενάντια στο κίνημα woke βλέπε ενδεικτικά το βιβλίο The Madness of Crowds: Gender, Race and Identity του Βρετανού Douglas Murray και το βιβλίο Ένας Σχεδόν Τέλειος Ένοχος του Γάλλου Pascal Bruckner.
[7] Για το πώς διαμορφώνονται οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες κατά τη μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, βλέπε: Μελάς, Κ. & Παπαμιχαήλ, Γ. (2016). Το Ανυπόφορο Βουητό του Κενού: Όψεις της Μετανεωτερικότητας στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΓΕΛΑΚΗ, ιδίως το πρώτο μέρος.
[8] Για μια ενδιαφέρουσα περιγραφή μιας “νέας” ταξικής πάλης που λαμβάνει χώρα σήμερα μεταξύ Virtuals and Physicals όπως αποκαλούνται, δείτε το άρθρο της Mary Harrington Can Sunak end the new class war?
[9] Για μια φιλοσοφική, πολιτική, οικονομική, κοινωνική και ψυχολογική ανάλυση της μετανεωτερικότητας αλλά και αντιπαραβολής της με τη νεωτερικότητα, βλέπε: Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη.
[10] Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη. Σελ. 329.
[11] Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη. Σελ. 330.
[12] Για μία κατατοπιστικότατη περιγραφή του πώς οι σύγχρονοι άνθρωποι μετατρέπονται συνειδησιακά σε μετανθρώπους, βλέπε το άρθρο του καθηγητή Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας Γιάννη Παπαμιχαήλ Οι Λαοί Φεύγουν, οι Μετάνθρωποι Έρχονται.
[11] Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη. Σελ. 571.
[14] Μπρυκνέρ, Π. (2022). Ένας Σχεδόν Τέλειος Ένοχος. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Σελ. 31.
1 Σχόλιο
Εξειρετικό άρθρο, πλήρους ανάλυσης για το φαινόμενο της woke κουλτούρας. Δεν μπορεί παρά να προβληματίζεται ο κάθε υγιώς σκεπτόμενος άνθρωπος, για το μέλλον της ανθρωπότητας με αυτή την πορεία που φαίνεται να μην έχει σταματημό.