Ο δυτικός κόσμος, τουλάχιστον σε επίπεδο πολιτικών ελίτ, είναι ήδη μετα-εθνικός. Που σημαίνει ότι είναι επίσης, κατά κάποιο τρόπο, μετα-δημοκρατικός. Πώς διαχειριζόμαστε οι θεραπευτές το κενό στον ψυχισμό και την κοινωνική ζωή που αφήνει η ρευστοποίηση των μέχρι πρότινος ενεργών, έστω και καταπιεστικών, κοινωνικών σχηματισμών και συλλογικών ταυτοτήτων; Μήπως μαζί με τα απόνερα πετάμε και το μωρό;
[Εκτιμώμενος χρόνος ανάγνωσης: 15-20 λεπτά]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Εισαγωγή
Τα τελευταία 30 χρόνια, με την είσοδο στην εποχή της μετανεωτερικότητας, την εξάπλωση της παγκοσμιοποίησης και την ολοένα εντονότερη συζήτηση εντός και εκτός ψυχολογίας για τη ρευστοποίηση και σχετικοποίηση της έννοιας της ταυτότητας (π.χ. Gergen, 2016), ο προβληματισμός γύρω από μια σειρά συλλογικών ταυτοτήτων όπως η εθνική και η κοινωνικοπολιτική έχει ανοίξει για ακόμα μία φορά. Στην Ελλάδα άλλωστε η συζήτηση για την έννοια της “ελληνικότητας” ανοίγει ξανά και ξανά, ιδίως σε περιόδους κρίσεων, σε μια αέναη προσπάθεια να προσδιοριστεί αν πρόκειται για βίωμα, συνείδηση ή ταυτότητα, αν διέπεται από ιστορική συνέχεια, αν αποτελεί τη βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού ή αν αναφέρεται σε “τόπο” ή “τρόπο” του βίου.
Παίρνοντας ως δεδομένο ότι η εθνική υπαγωγή είναι μία από τις βασικές εκφάνσεις της κοινωνικής ταυτότητας, δηλαδή της αίσθησης εαυτού που απορρέει από τη γνώση της ένταξης σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (Tajfel & Turner, 1979), θα διερευνήσουμε παρακάτω το βαθμό στον οποίο οι Έλληνες θεραπευτές ασκώντας σήμερα μία κατά βάση αμερικανόπνευστη και κυρίως εξατομικευμένη ψυχοθεραπεία συνδιαλέγονται ή όχι με την, κατά Schmid, κοινωνιοθεραπεία (Schmid, 2015). Με άλλα λόγια, θα διερευνήσουμε αν η ατομική θεραπεία παράλληλα με τον σεβασμό στο φαινομενολογικό πλαίσιο αναφοράς του πελάτη λαμβάνει υπόψη της και ενσωματώνει στην οπτική της τις ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις του περιβάλλοντα χωροχρόνου (Hauser, 2023).
Η γνήσια κατανόηση του ανθρώπινου προσώπου ως αναπόφευκτα διασυνδεδεμένου όντος απαιτεί μια θεμελιώδη επανεξέταση του ρόλου των ψυχοθεραπευτών στην κοινωνία και οδηγεί σε μια πολιτική αυτογνωσία και εμπλοκή. [...] Η πρόκληση δεν είναι να σώσουμε τον κόσμο αλλά να αναμετρηθούμε μαζί του. [Schmid, 2015, 217].
2. Κυρίαρχες πολιτισμικές λογικές στο ελληνικό κοινωνικό πλαίσιο
Εάν δεχτούμε ότι οι κοινωνικές και πολιτικές ταυτότητες αποτελούν εξωτερικά στηρίγματα σε μια αίσθηση του ανήκειν (Kefalopoulou & Iossifides, 2020) και ότι συγκεκριμένα η εθνική ταυτότητα συμβολίζει την ένταξη σε ένα κοινό παρελθόν, παρόν και μέλλον (Χρυσοχόου, 2005), ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ελληνικού “συμβολικού σύμπαντος” εντός του οποίου διαμορφώνονται οι ελληνικές συνειδήσεις; Και με ποιους τρόπους εκδηλώνεται και μας αφορά αυτή η διαμόρφωση αν ασκούμε την ψυχοθεραπεία;
Σύμφωνα με τον Μελά, στην ελληνική κοινωνία κυριαρχούν σήμερα τρεις διακριτές πολιτισμικές λογικές. Πρώτον, η λεγόμενη “εκσυγχρονιστική” η οποία χαρακτηρίζει κατά κύριο λόγο τις ελίτ (ή άρχουσες τάξεις) που άσκησαν εξουσία τις τελευταίες δεκαετίες και η οποία ομνύει στο όραμα του Διαφωτισμού αγκαλιάζοντας καθετί “νεωτεριστικό” ως προοδευτικό. Δεύτερον, η λεγόμενη εθνορομαντική η οποία δυσφορεί προς τη δυτική νεωτερικότητα αλλά συγχρόνως και προς την Ανατολή, προβάλλοντας τον ελληνικό πολιτισμό ως παράδειγμα νοήματος και τρόπου ζωής. Και, τρίτον, η μεταμοντέρνα πολιτιστική λογική που φαίνεται πλέον να διαπερνά την πραγματική ζωή των Ελλήνων και η οποία προκρίνοντας τη βίωση μόνο του παρόντος μέσα από τον υπερκαταναλωτισμό ή την ιδέα της αυτοπραγμάτωσης, υπόσχεται την απαλλαγή από τα βάρη του παρελθόντος (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016, 216-228).
Η κυριαρχία της μεταμοντέρνας λογικής, όχι απλώς στο ελληνικό συγκείμενο αλλά σε όλο τον δυτικό κόσμο, συνεπικουρείται και υποβαστάζεται από δύο θεμελιακές κοινωνικές διεργασίες: αφενός τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας (βλέπε λόγου χάρη την επανανοηματοδότηση της έννοιας της εργασίας μέσα από την εμφάνιση των “ψηφιακών νομάδων” – digital nomads) και αφετέρου την παγκοσμιοποίηση, αμφότερες κοσμογονικές εξελίξεις που έχουν μεταλλάξει τις εθνικές και κοινωνικές ταυτότητες αλλά και την ίδια τη συγκρότηση της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Στο πεδίο της ψυχολογίας, οι ψυχοθεραπευτικές εκπαιδεύσεις που άλλοτε πριμοδοτούσαν την κανονικότητα, περιλαμβάνουν πλέον queer και gender studies και θεωρητικοποιήσεις για κάθε είδους διαφορετικότητα και μειονότητα, ευθυγραμμιζόμενες απολύτως με τα κυρίαρχα και mainstream πλέον προτάγματα των λεγόμενων πολιτικών της ταυτότητας (identity politics). Οι δε νεωτερικές “παραδοσιακές” ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που έδιναν έμφαση στη συνεκτικότητα του ατόμου, όπως η ψυχαναλυτική και η προσωποκεντρική, συνεχώς παραγκωνίζονται.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Μαζί με τις θεωρίες των Freud, Jung, Skinner, Horney και μερικών ακόμα, η θεωρία προσωπικότητας και θεραπείας του Αμερικανού ψυχολόγου Carl Rogers είναι ένα από τα ελάχιστα μεγάλα και ολοκληρωμένα νεωτερικά “αφηγήματα” που έχουν διατυπωθεί ποτέ για το σύνολο της λειτουργίας του ανθρώπου.
Πολλοί άνθρωποι που σήμερα επισκέπτονται τα γραφεία των ψυχολόγων έχουν οδηγηθεί να πιστεύουν ακράδαντα ότι έχουν το δικαίωμα να ικανοποιήσουν όλες τις προσωπικές τους επιθυμίες, παραγνωρίζοντας συνήθως το γεγονός ότι η κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα δεν τους το επιτρέπει. Μοιάζει να έχουν ασπαστεί μια φαντασιακή πεποίθηση ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, είναι ελεύθεροι να επιλέξουν όποιο τρόπο ζωής θέλουν, να ζήσουν σε όποιο μέρος του κόσμου θέλουν, ακόμα και να μεταβούν σε όποιο φύλο, φυλή ή είδος θέλουν (συχνά με τη βοήθεια της τεχνολογίας), τις περισσότερες φορές παραβλέποντας τους προσωπικούς και κοινωνικοοικονομικούς τους περιορισμούς. Ακούγεται ίσως σκληρό αλλά πώς αλλιώς πέρα από φαντασίωση μπορεί να χαρακτηριστεί η ακράδαντη πίστη κάποιου ότι έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι επιθυμεί σε έναν κόσμο αβυσσαλέων ανισοτήτων;
Στην Ελλάδα (αλλά και αλλού), οι νεαρότεροι σε ηλικία θεραπευόμενοι (οι λεγόμενοι millennials και η γενιά Ζ σύμφωνα με την κατάταξη του συρμού) μοιάζει να απεχθάνονται τη χώρα καταγωγής τους, εκδηλώνοντας αυτό που ο Παπαμιχαήλ ονομάζει οικειοφοβία (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016) δηλαδή μια ανθελληνικότητα, μια αποστροφή ή μίσος για οτιδήποτε το ιστορικά και πολιτισμικά οικείο, για οτιδήποτε θα λέγαμε θυμίζει τα συνδεόμενα με την εθνική υπαγωγή κομμάτια του εαυτού τους και της ιστορίας τους (χαρακτηριστικό παράδειγμα που συνοψίζει με ακραίο ίσως τρόπο αυτή την οικειόφοβη στάση είναι το γνωστό σύνθημα “Να πεθάνει η Ελλάδα να ζήσουμε εμείς”), ενώ άλλοι νεαροί θεραπευόμενοι απλώς δεν λαμβάνουν υπόψη τους την εθνική υπαγωγή ως συγκροτητικό στοιχείο της ταυτότητάς τους. Βλέποντας παντού στην ελληνική κοινωνία υστέρηση και οπισθοδρόμηση, αλλά και ρατσισμό, σεξισμό ή ομοφοβία, πολλοί από αυτούς προτιμούν ίσως να αισθάνονται και να δηλώνουν “πολίτες του κόσμου” υπονοώντας ότι είναι υπεράνω συνόρων, “πολιτισμένοι” και “προοδευτικοί”.
Στην αντίπερα όχθη, οι πελάτες παλαιότερων γενεών (boomers και γενιά X), φαίνεται να μην έχουν προσχωρήσει ολοσχερώς στη μεταμοντέρνα λογική. Έχοντας γαλουχηθεί με τα προτάγματα παλαιότερων εποχών, συχνά δυσκολεύονται να μοιραστούν με τον θεραπευτή τις σκέψεις τους για “ευαίσθητα” θέματα που θεωρούνται “πολιτικώς μη ορθά” όπως τις ενστάσεις τους για όσα θεωρούν υπερβολές εκ μέρους της πολιτικής ορθότητας ή κάποιο σκεπτικισμό ως προς την αθρόα μετανάστευση ή τις αμφιβολίες τους για τη διαχείριση κάποιων υγειονομικών ή άλλων κρίσεων. Σε μια εποχή άκρατου επιστημονισμού και ταύτισης των πατριωτικών συναισθημάτων με κάθε είδους εθνικισμό, οι πελάτες αυτοί αυτολογοκρίνονται από φόβο μη χαρακτηριστούν αντιδραστικοί και οπισθοδρομικοί.
Πώς αλλιώς πέρα από ψευδαίσθηση ή φαντασίωση θα ονομάζαμε την ακράδαντη πίστη κάποιου ότι έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι επιθυμεί σε έναν κόσμο αβυσσαλέων ανισοτήτων;
Στοιχείο κλειδί για τα φαινόμενα που περιγράφονται εδώ είναι η μεταλλαγή της έννοιας του ατομικισμού. Και αυτό γιατί θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί τι είναι αυτό τέλος πάντων που διαφοροποιεί τόσο πολύ τις σημερινές μεταμοντέρνες κοινωνίες σε σχέση με τις παλαιότερες φιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες δεδομένου ότι και τότε ήταν κυρίαρχος ο ατομικισμός εις βάρος των συλλογικών ταυτοτήτων; Είναι κρίσιμο να καταλάβουμε, όπως εξηγεί ο Μελάς, ότι ο ατομικισμός που διατρέχει τις κοινωνίες σήμερα δεν έχει απολύτως καμία σχέση με τον ατομικισμό που εξυμνούσε ο πρώιμος φιλελευθερισμός (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016), ούτε θα προσθέταμε με την ατομική ανεξαρτησία και ελευθερία που περιέγραφε το 1960 ως ένα από τα κεντρικά ζητούμενα της ψυχοθεραπείας ο ιδρυτής της προσωποκεντρικής προσέγγισης Carl Rogers (1961).
Σήμερα είναι μάλλον ακριβέστερο να μιλάμε όχι απλώς για εξατομίκευση αλλά για κατακερματισμένα υποκείμενα και κατακερματισμένη κοινωνία. Η ιδεολογική και πραγματική υποβάθμιση κάθε έννοιας συλλογικότητας φαίνεται να διαβρώνει σε τέτοιο βαθμό την αίσθηση του ανήκειν, που φτάνει να επηρεάζει βαθιά την ατομική ψυχολογία οδηγώντας στη ροτζεριανή αποξένωση (Rogers, 1980) την οποία αποξένωση εξάλλου ο Αμερικανός ανθρωπιστής ψυχολόγος θεωρούσε ως βάση κάθε είδους ψυχοπαθολογίας. Σε πολιτικό δε επίπεδο η αποδόμηση (ή και απαξίωση) των κραταιών άλλοτε μεγάλων συλλογικών υποκειμένων (κυρίως έθνη και κοινωνικές τάξεις) επιτείνει περαιτέρω τον κατακερματισμό και επιπλέον απομακρύνει το ενδεχόμενο συλλογικής δράσης και προσπάθειας για κοινωνική αλλαγή.
Με δεδομένο ότι παραδοσιακά και, τουλάχιστον στις καλύτερες στιγμές της, η θεραπεία τάσσεται κριτικά απέναντι σε κάθε είδους καταπίεση και εξουσία, πώς κατανοούμε σήμερα και πόσο βιαστικοί είμαστε οι θεραπευτές στο να υιοθετήσουμε άκριτα τα, εκ πρώτοις όψεως χειραφετητικά και ανθρωπιστικά, μεταμοντέρνα αφηγήματα περί “πλουραλισμού” και “ανεκτικότητας”; Και ακόμα ειδικότερα πόσο επαρκώς εξοπλισμένοι είμαστε οι προσωποκεντρικοί θεραπευτές να πλοηγηθούμε στο μετανεωτερικό σύμπαν με οδηγό τα νεωτερικά θεωρητικά και θεραπευτικά προσωποκεντρικά εργαλεία;
3. Μεταμοντέρνες διαστάσεις στις ταυτότητες του Έλληνα θεραπευτή
Οι θεραπευτές της γενιάς μου, έχουμε γεννηθεί στο μεταίχμιο μεταξύ νεωτερικότητας και μετανεωτερικότητας. Ως εκ τούτου, διαθέτουμε τα νοηματικά εργαλεία να ακούσουμε μία πελάτισσα στα 50 της χρόνια που αντλώντας γνώση από παλαιότερες ψυχολογικές θεωρίες και πολιτικές ιδεολογίες δηλώνει ότι αναζητά τον αληθινό εαυτό της, αλλά και μία πελάτισσα στα 25 που μιλάει για ρευστότητα των ταυτοτήτων ή για φάσμα των φύλων και αμφισβητεί την έννοια ενός συγκροτημένου, ενιαίου εαυτού.
Είναι εμπειρικά διαπιστωμένο ότι οι άνθρωποι σήμερα στρέφονται κατά κόρον στην ψυχολογία προκειμένου να βγάλουν νόημα από όσα συμβαίνουν μέσα τους και γύρω τους. Θα έλεγε κανείς ότι είναι γεμάτοι από θεωρίες ψυχολογίας οι οποίες συχνά λειτουργούν ως “όροι αξίας” (Rogers, 1959), που σημαίνει δηλαδή ότι οι διάφορες ψυχολογικές θεωρίες σχετικά με το τι είναι ο άνθρωπος και ο κόσμος έχουν αποκτήσει μια κανονιστική διάσταση υπαγορεύοντας στους ανθρώπους πώς πρέπει να κατανοούν τον εαυτό τους, τους άλλους και την κοινωνία.
Η ανάγκη συγκρότησης ταυτότητας καθώς δεν ικανοποιείται πλέον μέσα από τα κανάλια των “παραδοσιακών” ταυτοτήτων, οδηγεί πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους στο σημείο να αναζητούν και να υιοθετούν μια ψυχιατρική διάγνωση του συρμού (π.χ. ΔΕΠΥ, αυτιστικό φάσμα, οριακή διαταραχή, διπολική διαταραχή) προκειμένου να αποκτήσουν μια αίσθηση ταυτότητας (“ποιος είμαι;”) και επομένως κατανόησης του εαυτού τους. Κοντά σε αυτό, σε τρομακτική άνοδο βρίσκονται αφενός τα ψυχοφάρμακα και αφετέρου διάφορες εναλλακτικές “θεραπείες” όπως το coaching και το mindfulness που υπόσχονται αμφότερα διαφορετικούς βαθμούς μετριασμού της υπαρξιακής αγωνίας, ενίσχυσης της λειτουργικότητας ή αποκατάστασης της χαμένης σύνδεσης με τον εαυτό.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Οι αλλαγές που συντελούνται σε επίπεδο ταυτότητας, ανθρώπινου ψυχισμού και ψυχοπαθολογίας κατά την μεταμοντέρνα εποχή και η προσπάθεια κατανόησής τους υπό το πρίσμα της οριακής λειτουργίας.
Από τη στιγμή που έχουν πέσει σε αχρηστία τα ιστορικά και κοινωνικά νοήματα και σημεία αναφοράς του παρελθόντος -από τις μεγάλες ιδεολογίες και τα μεγάλα οράματα μέχρι τις θρησκείες και γενικά οτιδήποτε περιλαμβάνει η έννοια “μεγάλα αφηγήματα”– οι άνθρωποι βασίζονται αποκλειστικά στις προσωπικές δυνάμεις, αντιλήψεις και ερμηνείες τους. “Για τον μεταμοντερνισμό, δεν υπάρχει θύμηση για καμία εποχή όπου υπήρχε αλήθεια, νόημα και πραγματικότητα. Δεν υπάρχει, επομένως, λόγος να νοσταλγούνται βάθη νοήματος, τα οποία δεν υπήρξαν ποτέ, ή και, αν υπήρξαν, ήταν απλώς χίμαιρες” (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016, 16). Η προσπάθεια όμως να κατανοήσει ή ακόμα χειρότερα να επινοήσει κανείς τον εαυτό του και τον κόσμο από την αρχή αποδεικνύεται επίπονη και φρούδα αφυδατώνοντας τα άτομα: “Η μετανεωτερική κοινωνία, εξυμνώντας τις ‘εμπειρίες’ και τις πολλαπλές ‘ταυτότητες’ του Εγώ, εξουδετερώνει την εμπειρία” (Μεταξόπουλος, 2005, 335).
Η ιδεολογική κατάρρευση δομικών κοινωνικών σχηματισμών όπως το έθνος, που κάποτε οργάνωναν την κοινωνική και ατομική ζωή, απάλλαξε μεν το άτομο από τις καταπιέσεις και τους ετεροπροσδιορισμούς του παρελθόντος, αλλά δεν το απελευθέρωσε από τη ανάγκη του να συγκροτήσει μια ταυτότητα. Προκειμένου λοιπόν να ανταπεξέλθουν σήμερα στη μοναχική, κοπιώδη προσπάθεια του αυτοπροσδιορισμού τους, τα άτομα στρέφονται πλέον σε προκατασκευασμένες ταυτότητες που αφειδώς προσφέρει η λεγόμενη “πολιτική των ταυτοτήτων” (Thrul, 2022). Παρατηρείται δε και το εξής φαινόμενο: με τον ίδιο τρόπο που σε πολιτικό επίπεδο, το έθνος – κράτος γίνεται πλέον αντιληπτό όχι ως πεδίο συγκρουσιακής δημοκρατικής διαπάλης, αλλά ως ένα μετα-πολιτικό διαχειριστικό εγχείρημα, έτσι και στην ατομική ψυχική λειτουργία η ιδέα της ύπαρξης ενδοψυχικών συγκρούσεων και εσωτερικών αντιφάσεων υποχωρεί και το άτομο στρέφεται σε έτοιμα μονοδιάστατα αφηγήματα περί του εαυτού αποφεύγοντας να συνομιλήσει αυθεντικά με όλα τα ενδοψυχικά, ενδεχομένως συγκρουσιακά κομμάτια του (Thrul, 2022).
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Πώς δημιουργώ ατομικό και συλλογικό νόημα ενώ η ιστορία έχει τελειώσει; Ενώ δηλαδή έχουν τελειώσει οι μεγάλες ιδεολογίες, οι μεγάλες αφηγήσεις και εξηγήσεις του κόσμου;
Από την πλευρά τους, οι ειδικοί ψυχικοί υγείας που έχουν προσχωρήσει στη μεταμοντέρνα λογική φαίνεται να έχουν ασπαστεί όλα τα νεοφιλελεύθερα δόγματα περί “προόδου”, “ισότητας των ευκαιριών” και “ατομικών ανθρώπινων δικαιωμάτων” ομνύοντας σε έναν απολίτικο και ανιστορικό, ιδανικό κόσμο (μια, ας πούμε, παγκόσμια δημοκρατία) εντός του οποίου το ανθρώπινο άτομο δεν θα είχε λόγο να νιώθει δυσφορία μιας και θα διέθετε όλα τα μέσα να αυτοπραγματωθεί. Έναν κόσμο από τον οποίο θα απουσιάζουν οι κοινωνικές αδικίες και ανισότητες, όπως και οι ατομικές και διομαδικές συγκρούσεις. Μια ουτοπική παγκόσμια κοινωνία δηλαδή αποτελούμενη μόνο από άτομα πλήρως αυτοπραγματωμένα και καθόλου από συλλογικά υποκείμενα. Όραμα που υποτίθεται θα πραγματοποιηθεί όχι με ρήξεις και συγκρούσεις, αλλά ως δια μαγείας, με ανεκτικότητα, συναινέσεις και διάλογο. Θα ήταν άραγε υπερβολικό να κατανοήσουμε αυτό το όραμα ως παιδική φαντασίωση παντοδυναμίας;
Η θεραπεία πλέον νοηματοδοτείται περίπου ως ακτιβισμός για την κοινωνική δικαιοσύνη. Οι θεραπευτές της γενιάς μου αλλά και οι μεγαλύτεροι ακόμα, στέκονται αμήχανα μπροστά σε συναδέλφους που απόλυτα βέβαιοι για τις μεταμοντέρνες αβεβαιότητές τους βγάζουν πύρινους ρόλους ενάντια στην πατριαρχία, το ρατσισμό και την ομοφοβία ή που επικαλούμενοι τη μεταμοντέρνα (ψευδοπολιτική κατά κάποιους) έννοια της “διαθεματικότητας” θεωρούν ότι εκφέρουν πολιτικό λόγο κάνοντας τοποθετήσεις του είδους: “Συμμετέχουμε σε αυτήν τη συνάντηση με όλες μας τις ταυτότητες”.
Τι άλλο εκτός από φαντασίωση παντοδυναμίας είναι το όραμα μιας παγκόσμιας δημοκρατίας από την οποία με κάποιο μαγικό τρόπο θα απουσιάζουν οι ανισότητες και οι συγκρούσεις;
Προκαλεί προβληματισμό η διαφαινόμενη εξίσωση ατομικών ταυτοτήτων ή ιδιοτήτων, όπως ο σεξουαλικός προσανατολισμός και το βάρος του σώματος ενός ανθρώπου, με συλλογικές πολιτικές ταυτότητες όπως η εθνική και η ταξική. Αναρωτιέται κανείς αν στ’ αλήθεια είναι πολιτικοποιημένη υπέρ των πάσης φύσεως αδυνάτων η στάση κάποιων θεραπευτών ή αν απλά αγωνιούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να εδραιώσουν τα ταξικά και υπαρξιακά τους συμφέροντα ευθυγραμμιζόμενοι με τα ιδεολογήματα του συρμού.
Και, τέλος, προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία ο κίνδυνος ότι, ακούγοντας τις θέσεις της σύγχρονης θεραπείας, οι εν δυνάμει πελάτες που αισθάνονται πιο “παραδοσιακοί”, εκείνοι που δεν έχουν αποδομήσει εντός τους τα παραδοσιακά κοινωνικά στηρίγματα, θα θεωρήσουν ότι αυτό που οι ίδιοι αισθάνονται και σκέφτονται δεν ταιριάζει με αυτό που οι “ειδικοί” θεωρούν “σωστό” και “καλό”.
4. Κριτική στο παρελθόν αλλά όχι στο παρόν
Παρατηρείται λοιπόν, σε πελάτες αλλά και θεραπευτές, ενοχοποίηση, αυξημένη αυτολογοκρισία, ντροπή και απέχθεια για συγκεκριμένες ταυτότητες (εθνική, εργατική, ανδρική, ετεροφυλοφιλική) και για συγκεκριμένες νοοτροπίες ή τρόπους ζωής (πατριωτισμός, μονογαμία, ηθική του καθήκοντος), αποπολιτικοποίηση που μοιάζει με πολιτικοποίηση (κατά την οποία η πολιτική αντικαθίσταται από τον πολιτισμό), δαιμονοποίηση και συνακόλουθα καταπίεση των συγκρουσιακών πτυχών της κοινωνικής και ατομικής ζωής, απουσία κοινωνικής πλαισίωσης, υπαρξιακή σύγχυση, αίσθημα ματαίωσης και πολλά ακόμα.
Οι άνθρωποι της γενιάς μου, της μοναδικής γενιάς που μεγάλωσε και ενηλικιώθηκε στον παλαιό κόσμο (χωρίς κινητά και πρόσβαση στο ίντερνετ, αλλά με σχετική υλική αφθονία) και η οποία καλείται να εργαστεί και ζήσει την υπόλοιπη ζωή της στον θαυμαστό, νέο ψηφιακό και ρευστό κόσμο, οι άνθρωποι αυτοί λοιπόν αισθάνονται σήμερα ότι πατάνε σε δύο βάρκες ανάμεσα σε “προοδευτισμό” και “συντηρητισμό”, “παλαιό” και “νέο” φεμινισμό, παλαιό (νεωτερικό) και νέο (μετανεωτερικό) παράδειγμα. Οι θεραπευτές της γενιάς μου, ιδίως όσοι έχουν εκπαιδευτεί σε κάποιο “μεγάλο αφήγημα”, σε κάποια δηλαδή παραδοσιακή μεγάλη θεραπευτική προσέγγιση, όπως η προσωποκεντρική, επίσης αισθάνονται ότι πατάνε σε δύο βάρκες, όντας εξοπλισμένοι με συνεκτικές θεωρίες προσωπικότητας και ψυχοθεραπείας από τη μία πλευρά και δεχόμενοι μεταμοντερνίζουσες πιέσεις αποδόμησης των θεραπευτικών τους εργαλείων από την άλλη.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Μια περιπλάνηση στα κυρίαρχα και μη νοήματα του κόσμου, μια αναδόμηση της προσωπικής ιστορίας και ένας προσανατολισμός στον χώρο και στον χρόνο: αυτή είναι η εμπειρία της θεραπείας.
Οι έμπειροι θεραπευτές γνωρίζουν καλά ότι όσο περισσότερη εμπειρία ζωής αλλά και θεραπευτική εμπειρία αποκτά κανείς, τόσο λιγότερο βέβαιος φτάνει να νιώθει για τις βεβαιότητές του, καταλήγοντας στην κλινική πράξη να υιοθετεί μία προσέγγιση μη γνώσης (Schmid, 2002). Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι αποποιείται κανείς εξολοκλήρου τις θεωρίες ως πλαίσια σκέψης, αλλά ότι παύει ίσως να τις ασπάζεται ως δόγματα. Και αυτό είναι κάτι που κάνουν οι κριτικοί θεραπευτές πολύ πριν εμφανιστεί ο μεταμοντερνισμός γιατί βεβαίως οι κριτικές ιδέες και η σκεπτικιστική στάση δεν περίμεναν τον μεταμοντερνισμό για να υπάρξουν. Οι νέοι συνάδελφοι που σήμερα ασπάζονται ως δόγματα τις μεταμοντέρνες ιδέες είναι μια άλλη ιστορία. Είναι ίδιον της νεότητας εξάλλου η ανάγκη για βεβαιότητα, η αλαζονεία του νεοφώτιστου, αλλά και μια καλώς εννοούμενη ακόμα και συγκινητική αφέλεια ότι έχει βρει τις απαντήσεις, ότι η δική της γενιά θα καταφέρει επιτέλους να σώσει τον κόσμο.
Στη θεραπευτική πράξη, πέρα από επιμέρους προσεγγίσεις, το βοηθητικό στοιχείο ήταν πάντοτε και παραμένει η σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου η οποία δομείται με βάση τις προσωποκεντρικές συνθήκες της ενσυναίσθησης, της άνευ όρων αποδοχής και της αυθεντικότητας (Rogers, 1957). Η σχέση αυτή βεβαίως δεν βρίσκεται σε πολιτικό κενό. Οι θεραπευτές, όπως κάθε άνθρωπος αλλά και ως επαγγελματίες, είναι αδύνατον να υπάρξουν με μη πολιτικό τρόπο (Schmid, 2012), έχοντας τις δικές τους προτιμήσεις σε αξίες και θεωρίες με βάση το ποιοι είναι και ποια είναι η ιστορία τους. Είτε όμως ασπάζονται τον ορθολογισμό, τον χριστιανισμό, τον βιγκανισμό ή τον μεταμοντερνισμό εκείνο που θα όφειλαν να κάνουν είναι αφενός η μη συγκάλυψη της υπαρξιακής τους ανάγκης να πιστεύουν σε “μύθους” και αφετέρου η συνειδητοποίηση του αυθαίρετου χαρακτήρα της προτίμησής τους (Μεταξόπουλος, 2005).
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Το πιο αξιόπιστο θεραπευτικό εργαλείο που διαθέτει ο θεραπευτής και μπορεί να προσφέρει είναι ο ίδιος ο εαυτός του, η παρουσία του. Η σχέση που οικοδομείται μεταξύ θεραπευτή και πελάτη είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που αλλάζει κατά κάποιο τρόπο και τους δύο.
Γνήσια κριτική στάση θα σήμαινε επομένως ότι αντιμετωπίζουμε κριτικά όλες τις θεωρητικές παραδόσεις αλλά και τον μεταμοντερνισμό τον ίδιο. Γιατί φυσικά η μεταμοντέρνα κοσμοαντίληψη για τον άνθρωπο και τον κόσμο, παρόλο που προβάλει ως μετα-θεωρία δεν μπορεί να είναι κάποια απόλυτη ανιστορική αλήθεια. Ενώ όμως η κριτική στη νεωτερικότητα φαντάζει εύκολη ίσως και λόγω μιας κάποιας χρονικής απόστασης ίσως και επειδή κάποιοι στους οποίους μπορούμε να βασιστούμε, λόγου χάρη ο Φουκώ, το έχουν κάνει ήδη πολύ επιτυχημένα, τα πράγματα δυσκολεύουν σε ό,τι αφορά την κριτική στάση απέναντι στη μετανεωτερικότητα. Η μονότονη και εμμονική κριτική του νεωτερικού παρελθόντος (πατριαρχία, ψυχιατρική, αποικιοκρατία, κλασικός φιλελευθερισμός, αστικές δημοκρατίες), αν και χρήσιμη κάποτε, είναι σήμερα παρωχημένη, αφήνοντας στο απυρόβλητο τον εν δυνάμει ολοκληρωτισμό που διέπει τις μεταμοντέρνες κοινωνίες. Δεν αποκλείεται βέβαια η κριτική στο παρελθόν να γίνεται κυρίως για ψυχολογικούς και υπαρξιακούς λόγους – ίσως προσφέρει μια παρηγορητική λειτουργία με την έννοια ότι επιτρέπει να αισθανόμαστε ότι παραμένουμε κριτικοί την ίδια ώρα που εμφανιζόμαστε συναινετικοί στα πραγματικά τωρινά διακυβεύματα.
5. Η πολιτική φύση της ατομικής ψυχολογικής ζωής
Κριτικοί μέχρι χτες ψυχολόγοι και θεραπευτές φαίνεται σήμερα να έχουν ασπαστεί άκριτα όλα τα μεταμοντέρνα ιδεολογήματα. Για παράδειγμα, υποστηρίζουν με εξαιρετικό ζήλο τη μεταμοντέρνα ιδέα ότι “όλες οι θεωρίες είναι ιδεολογικές” ξεχνώντας όμως να αναρωτηθούν για την ιδεολογική λειτουργία της ίδιας αυτής ιδέας ότι “όλες οι θεωρίες είναι ιδεολογικές”. Σε ένα βαθμό είναι κατανοητή αυτή η σύγχυση. Η συνεπής κριτική στάση είναι απαιτητικό και κοπιώδες έργο ιδίως όταν οι ιδέες προς κριτική είναι οι κυρίαρχες ιδεολογικές ιδέες του περιβάλλοντος όπου διάγει το βίο του κανείς. Όμως συνεπής κριτική στάση θα σήμαινε πως όταν κάποιος αποφαίνεται ότι στο επίπεδο της προσωπικής ταυτότητας “το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή” και στο επίπεδο της συλλογικής ταυτότητας ότι “η εθνική ταυτότητα είναι κοινωνική κατασκευή”, θα όφειλε συγχρόνως να συνειδητοποιεί ότι τα κριτήρια με τα οποία κρίνει ή και οι έννοιες που αντιπροτείνει ως “αυτονόητα” απορρέουσες από τις παραπάνω θέσεις, όπως λόγου χάρη ο “πλουραλισμός”, η “ανεκτικότητα” και η “διαφορετικότητα” είναι επίσης κοινωνικές κατασκευές ή αλλιώς ιδεολογικοπολιτικές και κανονιστικές επιταγές.
Με δεδομένο ότι η ψυχολογία είναι ένας από τους κυρίαρχους λόγους σήμερα επηρεάζοντας και κατασκευάζοντας συνειδήσεις ως προς το τι είναι το ανθρώπινο άτομο, τι συγκροτεί τις κοινωνίες κ.λπ., έχοντας μάλιστα αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό τις θρησκείες, τις ιδεολογίες, την κοινή λογική και την κοινή ηθική, οι θεραπευτές θα όφειλαν να προβληματιστούν με συγκεκριμένα ερωτήματα: Πόσο θεωρούμε ότι καθετί “νέο” και “ανοικτό” είναι συγχρόνως και “προοδευτικό”; Ποιες φιλοσοφικές ιδέες ενσωματώνουμε ρητά η άρρητα στη δουλειά μας; Ποιες ιδεολογικές παραδοχές ενσωματώνουμε στην κοσμοαντίληψη μας; Πόση επίγνωση έχουμε των αντιφάσεων που διέπουν τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές πεποιθήσεις μας; Πόσα σεμινάρια και επιμορφώσεις κάνουμε για να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε το διαφορετικό και πόσα για να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε το οικείο; Πόσο έχουμε συνείδηση εντός ποιου παραδείγματος κινούμαστε και εντός ποιου παραδείγματος αναπτύχθηκαν οι ιδέες που ασπαζόμαστε; Ποιο ηθικοκανονιστικό πλαίσιο, ρητά ή άρρητα, προκρίνουμε ιδίως μάλιστα αν επιχειρούμε να αποδομήσουμε το παλαιό πλαίσιο; Ποιους δηλαδή νέους όρους αξίας, νοήματα, σημασίες, στερεότυπα τοποθετούμε στη θέση των παλαιών όρων αξίας, νοημάτων, σημασιών, στερεοτύπων; Και τέλος, πώς διαχειριζόμαστε το κενό στον ψυχισμό και την κοινωνική ζωή που αφήνει η παθιασμένη αποδόμηση των μέχρι πρότινος ενεργών, έστω και καταπιεστικών, κοινωνικών σχηματισμών και ταυτοτήτων; Μήπως μαζί με τα απόνερα πετάμε και το μωρό;
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Για την Κριτική Ψυχολογία άτομο και κοινωνία αλληλοδιαπλέκονται σε τέτοιο βαθμό που στην ουσία μιλάμε για το ίδιο φαινόμενο. Εντάσσοντας τη συμπεριφορά στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους, θα διαπιστώσουμε ότι πολλά προβλήματα είναι κοινά, ως απόρροια του κοινωνικοπολιτικού συστήματος.
Οι ασκούντες τη θεραπεία θα όφειλαν να προβληματιστούν με το ερώτημα αν ο κυρίαρχος σήμερα (κατά βάση εισαγόμενος) θεραπευτικός λόγος προωθεί την κριτική σκέψη και στάση ή αν απλώς διευκολύνει την προσαρμογή των ανθρώπων στην τρέχουσα πολιτική ορθότητα. Κι ακόμα θα έπρεπε να προβληματίσει το πόσο λαμβάνουμε υπόψη μας τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (“καλά” ή “κακά”) και τις όποιες ιδιαιτερότητες/ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας εντός της οποίας διαβιούμε οι ίδιοι και οι πελάτες μας (γηγενείς ή αλλοδαποί). Ως θεραπευτές έχουμε χρέος να αναγνωρίσουμε την εγγενώς και αναπόφευκτα πολιτική φύση της ατομικής ψυχολογικής ζωής και να συνδέσουμε τις ατομικές εμπειρίες με ευρύτερες κοινωνικές διαμορφώσεις/διεργασίες. Διαφορετικά αν δεν στρέψουμε το βλέμμα, εκτός από τον παγκόσμιο, στον τοπικό χωροχρόνο, ιδίως σε καιρούς μόνιμης πλέον κρίσης, θα καταλήξουμε μόνο να διαχειριζόμαστε αποσπασματικά τα ατομικά ψυχολογικά προβλήματα (Κεφαλοπούλου & Ιωσηφίδου, 2022).
6. Μεταδημοκρατίες, ουτοπίες και δυσφορίες μέσα στον πολιτισμό
Είναι κοινός τόπος ότι ο δυτικός κόσμος, τουλάχιστον σε επίπεδο πολιτικών ελίτ, είναι ήδη μετα-εθνικός. Που σημαίνει ότι είναι επίσης, κατά κάποιο τρόπο, μετα-δημοκρατικός: “Υπάρχει πάντα ένας ομολογημένος αντι-οικουμενισμός στην ίδια την καρδιά της δημοκρατίας, πράγμα που υποδηλώνει ότι το αυτοκρατορικό όνειρο μιας δημοκρατίας με οικουμενικό εύρος αν έμελλε να πραγματοποιηθεί δεν θα ήταν υπό τη μορφή δημοκρατίας” (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016, 17).
Στον ορίζοντα διαφαίνονται νέα μοντέλα διακυβέρνησης χωρίς ακόμα ξεκάθαρο περίγραμμα. Κάποιοι φοβούνται την άνοδο και επικράτηση της ακροδεξιάς αλλά ποιος μπορεί να αποκλείσει ότι αυτό που έρχεται δεν θα είναι ακόμα χειρότερο; Ποιος μπορεί να δώσει εγγυήσεις ότι η συνειδησιακή ή πραγματική κατάλυση των εθνών-κρατών (ιδίως μάλιστα των μικρών γιατί τα μεγάλα ζουν και βασιλεύουν…) θα οδηγήσει σε μια “παγκόσμια δημοκρατική κοινωνία ίσων και διαφορετικών ατόμων/πολιτών” όπως ελπίζουν ή φαντασιώνονται κάποιοι και όχι σε μια ολοκληρωτικού τύπου αυτοκρατορία; Μήπως πάλι μαζί με τα απόνερα πετάμε και το μωρό;
Η πολιτισμική και οικονομική παγκοσμιοποίηση, παρόλο που έχει αρχίσει να αμφισβητείται έντονα στις μέρες μας, κατάφερε τις τελευταίες δεκαετίες να εξαλείψει τις ιδιαιτερότητες των παραδοσιακών εθνικών σχηματισμών και να αποδομήσει τις συλλογικές ταυτότητες, με άγνωστες και ενδεχομένως διαβρωτικές συνέπειες για τη δημοκρατία και τη συνοχή των κοινωνιών. Και ενώ αυτό εμπειρικά είναι κάτι παραπάνω από προφανές, έχουμε από τη μία πλευρά εκείνους που σθεναρά υπερασπίζονται την πολυπολιτισμικότητα και “αρνούνται να αντιληφθούν, ότι αυτή υποβαστάζεται από την πολιτική και οικονομική ομοιομορφία” (Μελάς & Παπαμιχαήλ, 2016, 115) και από την άλλη εκείνους που ρομαντικά προκρίνουν μια αναδίπλωση στην αλλοτινή αίγλη του έθνους ενισχύοντας εθνικιστικές νοοτροπίες και μορφώματα υποπίπτοντας επίσης σε μια ανέφικτη ιστορικά ουτοπία.
Τα μέχρι τώρα οράματα υπέρβασης των διαφορών και εγκαθίδρυσης μιας πανανθρώπινης συνοχής και ευημερίας έχουν διαψευστεί ιστορικά.
Τι θα ήταν άραγε το ανθρώπινο άτομο χωρίς ιστορία, χωρίς συλλογικές ταυτότητες, χωρίς κοινωνική υπαγωγή, χωρίς ταξική συνείδηση, χωρίς φύλο; Εάν υποθέσουμε ότι το ζητούμενο διαχρονικά είναι η αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων, ρίχνοντας μια ματιά στο παρελθόν θα διαπιστώσουμε ότι τα μέχρι τώρα οράματα υπέρβασης των διαφορών και εγκαθίδρυσης μιας πανανθρώπινης συνοχής και ευημερίας έχουν διαψευστεί ιστορικά. Όπως ποτέ στην ιστορία δεν ενώθηκαν οι προλετάριοι ανεξάρτητα από την εθνική τους ταυτότητα, όπως ποτέ η ελεύθερη παγκόσμια αγορά δεν έφερε την υπεράνω εθνών αρμονία των συμφερόντων, μάλλον είναι το ίδιο απίθανο να ζήσουν οι άνθρωποι αρμονικά στη βάση ενός στοιχείου ακόμα πιο αφηρημένου και εκτός τόπου και χρόνου όπως σκέτη η ανθρώπινη ιδιότητα.
Για να επιστρέψουμε στην ψυχολογία, θα έπρεπε ίσως να θυμίσουμε στους ψυχολόγους και θεραπευτές κάτι που τείνουν να ξεχνούν λόγω της εστίασης της προσοχής τους στο κάθε μοναδικό και ξεχωριστό άτομο: Ότι για να έχει νόημα η ισότητα απαιτείται ένα κοινό φόντο σημασίας, δηλαδή ένα κοινό κανονιστικό πλαίσιο (Λίποβατς, 2021). Εάν ελπίζει επομένως να έχει στο μέλλον κάποιο βοηθητικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων, η ψυχοθεραπεία θα όφειλε να στρέψει το ενδιαφέρον της στις ιδιαίτερες προκλήσεις που θέτει η παγκοσμιοποιημένη, μετανεωτερική εποχή και, αντιμετωπίζοντας κριτικά τα ιδεολογήματα περί αφηρημένων “ανθρώπινων δικαιωμάτων” και τις φαντασιώσεις ατομικής χειραφέτησης, να αναμετρηθεί με την πραγματικότητα ή αλλιώς να συνειδητοποιήσει την εξής ιστορική αλήθεια: Ότι οι άνθρωποι ως άτομα και ως συλλογικότητες, προκειμένου να κατακτήσουν βαθμούς ελευθερίας και να ικανοποιήσουν τις ατομικές και κοινωνικές τους ανάγκες, “δεν μπορούν ν’ αποφύγουν το τίμημα της ‘δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό’” (Λίποβατς, 2021, 224).
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Η θεραπευτική εμπειρία μιας γυναίκας που δοκίμασε να μετακινηθεί από μια θέση άκαμπτης “παντοδυναμίας” σε μια πιο ρεαλιστική και ανθρώπινη θέση.
Ναρκισσιστικές Φαντασιώσεις ή Πραγματικότητα; Μια Ιστορία Θεραπείας
Gergen, K. J. (2016). Θεραπευτικές Πραγματικότητες: Συνεργασία, Καταπίεση και Σχεσιακή Ροή. Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.
Hauser, H. J. S. (2023). More than my experience: An argument for critical realism in the person-centred psychotherapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies. https://doi.org/10.1080/14779757.2023.2295528.
Κεφαλοπούλου, Μ. & Ιωσηφίδου, Μ. (2022). Ανθρωπολογικές, Κοινωνικές και Διαπολιτισμικές Διαστάσεις στην Ψυχοθεραπεία. Όψεις ελληνικότητας: Η Φωτεινή Πλευρά ενός Σκοτεινού Φεγγαριού. Postgraduate Training Programme in Psychotherapy: 4th year. Αθήνα: ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, ICPS.
Kefalopoulou, M. & Iossifides, A. M. (2020). Stories of belonging: From the national to the personal. Based on the workshop drawing ourselves, drawing our country: From Greek specificities to a globalizing dialogue. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 19(4):1-17.
Λίποβατς, Θ. (2021). Κριτική του Μετανεωτερικού Λόγου. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ.
Μελάς, Κ. & Παπαμιχαήλ, Γ. (2016). Το Ανυπόφορο Βουητό του Κενού: Όψεις της Μετανεωτερικότητας στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΓΕΛΑΚΗ.
Μεταξόπουλος, Α. (2005). Αυτοσυντήρηση, Πόλεμος, Πολιτική. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη.
Proctor, G. et. al. (2021). A not-knowing, values-based and relational approach to counselling education. British Journal of Guidance & Counselling, 51(2):310-321.
Rogers, C. R. (1980). Ένας Τρόπος να Υπάρχουμε. Αθήνα: ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ, 2006.
Rogers, C. R. (1961). Το Γίγνεσθαι του Προσώπου. Αθήνα: ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ, 2006.
Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality, and interpersonal relationships, as developed in the client-centered framework. In S. Koch (Ed.), Psychology: A study of a science. Study 1, Volume 3: Formulations of the person and the social context (184–256). McGraw-Hill.
Rogers, C. R. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psychology, 21(2):95–103.
Schmid, P. F. (2015). Person and society: Towards a person-centered sociotherapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 14(3): 217–235.
Schmid, P. F. (2012). Psychotherapy is political or it is not psychotherapy: The person-centered approach as an essentially political venture. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 11(2):95–108.
Schmid, P. F. (2002). Knowledge or Acknowledgement? Psychotherapy as ‘the art of not-knowing’—Prospects on further developments of a radical paradigm. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 1(1-2):56-70.
Tajfel, H. & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The Social Psychology of Intergroup Relations (pp. 33-37). Monterey, CA: Brooks/Cole.
Thrul, S. (2022). The psychiatric manufacturing of identity, Damage Magazine, accessed 4 November 2024, <https://damagemag.com/2022/10/05/the-psychiatric-manufacturing-of-identity/>
Χρυσοχόου, Ξ. (2005). Πολυπολιτισμική Πραγματικότητα: Οι Κοινωνιοψυχολογικοί Προσδιορισμοί της Πολιτισμικής Πολλαπλότητας. Αθήνα: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ.
No comment yet, add your voice below!