Σε αντίθεση με τους θεραπευτές-γκουρού και τους θεραπευτές-influencers που εμφανίζονται απόλυτα σίγουροι για τον εαυτό τους, οι θεραπευτές που είναι άξιοι του ονόματός τους εμφανίζονται διατεθειμένοι να αμφισβητήσουν ή και να τροποποιήσουν τους ισχυρισμούς ή τις πεποιθήσεις τους.
[Εκτιμώμενος χρόνος ανάγνωσης: 20 λεπτά]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Εισαγωγή
Ολοένα και συχνότερα τα τελευταία χρόνια ακούει ή διαβάζει κανείς ότι “η κλασική μορφή θεραπείας έχει πεθάνει” και ότι “οι παραδοσιακοί θεραπευτές ανήκουν στο παρελθόν”. Η μέχρι πρότινος κυρίαρχη “θεραπεία δια του λόγου” στιγματίζεται ως αναχρονιστική και είδος προς εξαφάνιση και τη θέση της φαίνεται να καταλαμβάνει μια νέας κοπής “θεραπευτική κουλτούρα” η οποία ανθεί κυρίως στο διαδίκτυο και πλασάρεται με όρους life style.
Η κουβέντα για το πόσο παρωχημένη είναι η παραδοσιακή ψυχοθεραπεία δεν είναι καινούργια – μετράει ήδη δεκαετίες. Τα retreat, το coaching, οι θεραπευτές-influencers επίσης δεν είναι καινούργια φαινόμενα. Υπάρχουν ήδη από τη δεκαετία του 1960 και οφείλουν την εμφάνιση τους σε συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους. Η διάχυτη αμφισβήτηση των δυτικών αξιών και του δυτικού τρόπου ζωής εκείνα τα χρόνια έστρεψε το ενδιαφέρον προς εναλλακτικές κατανοήσεις του ανθρώπινου πόνου. Πλάι στις παραδοσιακές δυτικές θεραπείες (π.χ. ψυχανάλυση, συμπεριφορισμός), ήρθαν τότε να προστεθούν θεραπείες εμπνευσμένες από τη ρομαντική παράδοση, το New Age, τις ανατολικές διδασκαλίες και φιλοσοφίες και κάθε είδους εναλλακτικό του κυρίαρχου μοντέλου σκέψης.
Έχει αξία να αναγνωρίσουμε την ιστορική συνεισφορά προσεγγίσεων που αμφισβήτησαν εκείνη την εποχή τα αυταρχικά μοντέλα κοινωνικοποίησης θέτοντας στο επίκεντρο την ατομική χειραφέτηση, αλλά θα πρέπει να αναρωτηθούμε για τη μετεξέλιξη και επικράτησή τους στο μετανεωτερικό συγκείμενο. Η αναβίωση εργαλείων του παρελθόντος (φεμινισμός, New Age, αντιψυχιατρική) και η αντιμετώπισή τους σαν να είναι καινούργια και ριζοσπαστικά οφείλει να μας προβληματίσει. Θα ακουστεί αυστηρό, αλλά οποιοσδήποτε προωθεί με περισσή αυτοπεποίθηση κάποιου είδους “ψυχοθεραπεία” χωρίς επίγνωση των συνειδησιακών μετατοπίσεων γύρω από την έννοια της θεραπείας που έχουν επιφέρει αμφότερες η μεταμοντέρνα στροφή σε επίπεδο ιδεών και η ανάπτυξη της τεχνολογίας, στην καλύτερη περίπτωση ασκεί χρέη ιερέα και στη χειρότερη είναι δυνάμει επικίνδυνος.
Το φιλοσοφικό και θεωρητικό υπόβαθρο για το τι συνιστά θεραπεία σήμερα φαίνεται να είναι το "anything goes".
2. Εκφάνσεις της σύγχρονης μαζικής θεραπείας
Η λίστα με τις σύγχρονες θεραπείες και τεχνικές είναι κυριολεκτικά ατελείωτη και περιλαμβάνει προσεγγίσεις που προέρχονται από κάθε είδους θεωρητική παράδοση: χρήση ψυχεδελικών ή παραισθησιογόνων ουσιών, mindfulness, coaching, NLP, καθοδηγούμενος διαλογισμός, αναδρομή σε προηγούμενες ζωές, υπνοθεραπεία, θεραπεία ανάκλησης μνήμης, solution focused therapy, rebirthing και reparenting είναι μόνο μερικές από αυτές. Το φιλοσοφικό και θεωρητικό υπόβαθρο για το τι συνιστά θεραπεία σήμερα φαίνεται να είναι το “anything goes” και στα παραπάνω προστίθενται ενίοτε πινελιές από αστρολογία, yoga και βελονισμό. Και βέβαια μην ξεχνάμε και τις διαρκώς αυξανόμενες “θεραπευτικές” παρεμβάσεις με αξιοποίηση των δυνατοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης.
Σχεδόν μέρα παρά μέρα εμφανίζεται μια καινούργια “τεχνική”, μια “καινοτόμα μέθοδος” ή μια “θεραπεία με γρήγορα αποτελέσματα” που σχεδόν πάντοτε εστιάζει σε συγκεκριμένα, μεμονωμένα προβλήματα (άγχος, σχέσεις, διαχείριση θυμού). Μια σύντομη βόλτα στα social media να κάνει κάποιος και θα πέσει πάνω σε πλήθος από διαφημίσεις για workshop και σεμινάρια σε κάποια νέα θεραπευτική παρέμβαση.
Πέρα από την όποια αποτελεσματικότητά τους, οι περισσότερες από αυτές τις προσεγγίσεις εντάσσονται στο πεδίο της λεγόμενης pop εκλαϊκευμένης ψυχολογίας, ενώ οι “ειδικοί” που τις παρέχουν εμφανίζονται online με ιλιγγιώδη σιγουριά για τα προσόντα τους είτε είναι πτυχιούχοι ψυχολόγοι είτε έχουν κάνει σεμιναριακού τύπου εκπαιδεύσεις διάρκειας μερικών εβδομάδων ή μηνών. Και επειδή οι περισσότερες από αυτές τις “θεραπείες”, ακόμα και οι “ανατολίτικες”, είναι made in USA ο κεντρικός άξονας της εκάστοτε παρέμβασης περιστρέφεται συνήθως γύρω από τις φιλελεύθερες αξίες της ατομικής ευθύνης, της προσωπικής ανάπτυξης και της αυτοπραγμάτωσης.
Στη θεραπευτική αγορά του διαδικτύου μπορεί κανείς να βρει σήμερα από σούπερ μάρκετ θεραπείας, δηλαδή πλατφόρμες με λίστες θεραπευτών (στη λογική του efood), μέχρι προσκλήσεις για κάθε είδους webinar, βιωματικό εργαστήριο ή retreat, για παρακολούθηση ομιλιών διάσημων θεραπευτών-γκουρού και φυσικά τα προφίλ και site ενός πλήθους “θεραπευτών” κάθε είδους και ποιότητας από συμβούλους προσωπικής ανάπτυξης και προπονητές ζωής μέχρι dating coaches.
Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για σκέτη απενοχοποιημένη κατανάλωση θεραπευτών και ψυχοθεραπείας. Στις διάφορες πλατφόρμες λόγου χάρη, παρόλο που συχνά στελεχώνονται από έντιμους επαγγελματίες, η κύρια στόχευση είναι η αύξηση των πωλήσεων όπως διαπιστώνει κανείς από τις προωθητικές τους ενέργειες: “θεραπεία από την άνεση του σπιτιού σας”, “ο θεραπευτής έρχεται μαζί σας στις διακοπές”, “κερδίστε 20% έκπτωση ή μια δωρεάν συνεδρία με την ανανέωση του συμβολαίου σας στην τάδε εταιρεία”.
Τα όρια μεταξύ influencers και "ειδικών" καθίστανται ολοένα και περισσότερο δυσδιάκριτα.
3. Ο μεταμοντέρνος θεραπευτής-influencer
Είναι αλήθεια ότι πολλοί θεραπευτές για υπαρξιακούς λόγους και λόγους επιβίωσης πιέζονται να ακολουθήσουν το ένα ή το άλλο ρεύμα προκειμένου να μην βρεθούν επαγγελματικά και κοινωνικά στο περιθώριο. Το διαδίκτυο και τα social media αρχικά πρόσφεραν μια ευκαιρία στους θεραπευτές να αυξήσουν την πελατεία τους, αλλά πλέον το μέσο έχει γίνει αυτοσκοπός – η αύξηση της επιρροής στα social media έχει γίνει για πολλούς επαγγελματίες το κεντρικό ζητούμενο. Και δεν είναι μόνο αυτοί. Παρόλο που οι περισσότεροι προβεβλημένοι “ειδικοί” είναι πιστοποιημένοι θεραπευτές ή ψυχολόγοι, σήμερα πλέον ο καθένας μπορεί να αυτοπροβληθεί ως “ειδικός” ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα τα όρια μεταξύ influencers και “ειδικών” να καθίστανται ολοένα και περισσότερο δυσδιάκριτα.
Η θεραπεία ως full time job είναι κοπιαστικό, εξουθενωτικό έργο. Ένας επαγγελματίας που βλέπει επί σειρά ετών τουλάχιστον 20-25 ανθρώπους την εβδομάδα προσπαθώντας να συνδεθεί σε βάθος μαζί τους και να εισέλθει στον ψυχικό τους κόσμο είναι εξασφαλισμένη συνταγή για burn out. Αντιθέτως, τα μικρά και εύπεπτα κειμενάκια στο Faceboook, τα σύντομα reels και stories στο Instagram και στο TikTok, ακόμα και τα 30λεπτα βιντεάκια στο Youtube ή μια παρουσίαση PowerPoint μέσω Zoom, απαιτούν απείρως λιγότερο κόπο και κυρίως δεν επιβαρύνουν τον επαγγελματία με το βάρος της αλληλεπίδρασης με αληθινούς ανθρώπους. Χώρια που εν δυνάμει αποφέρουν πολύ περισσότερα χρήματα σε πολύ μικρότερο χρόνο, μεγαλύτερη αναγνωρισιμότητα, προτάσεις για βιβλία και ομιλίες κ.ο.κ.
Το “παιχνίδι” βέβαια παίζεται με τους κανόνες της αγοράς. Ο κάθε θεραπευτής έχει μεν πρόσβαση σε ένα τεράστιο κοινό διαμέσου των social media, αλλά υποχρεούται να το αναζητήσει ενεργά και να του προσφέρει αυτό που φαίνεται να χρειάζεται. Η δε αξιοπιστία των θεραπευτών κρίνεται επίσης με βάση τη λογική των μέσων η οποία υπαγορεύει ότι “όσο περισσότεροι οι followers τόσο καλύτερος/επιδραστικότερος ο θεραπευτής”. Η βιομηχανία της θεραπείας όπως κάθε βιομηχανία λειτουργεί με τους όρους της αγοράς: δώσε στο κοινό σου αυτό που επιθυμεί.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Το πιο αξιόπιστο θεραπευτικό εργαλείο που διαθέτει ο θεραπευτής και μπορεί να προσφέρει είναι ο ίδιος ο εαυτός του, η παρουσία του. Η σχέση που οικοδομείται μεταξύ θεραπευτή και πελάτη είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που αλλάζει κατά κάποιο τρόπο και τους δύο.
4. Ο μεταμοντέρνος καταναλωτής θεραπείας-follower
Οι πελάτες/καταναλωτές θεραπείας σήμερα καθώς ενημερώνονται από το διαδίκτυο έχουν γνώση και άποψη για τη μία ή την άλλη θεραπευτική προσέγγιση ή τεχνική. Πολλές φορές αλλάζουν θεραπευτές, θεραπευτικές προσεγγίσεις και θεραπευτικές τεχνικές με τον ίδιο τρόπο που αλλάζουν στέκια διασκέδασης, μέρη διακοπών ή γκαρνταρόμπα. Ως διαφορετικές καταναλωτικές εμπειρίες ή ευκαιρίες (καταναλωτικής) αυτοπραγμάτωσης. Ακόμα και αν δεν καταφέρουν να επιλύσουν τα ψυχολογικά τους προβλήματα, η κατανάλωση θεραπευτικών προϊόντων φαίνεται τουλάχιστον να καλύπτει ανάγκες κοινωνικής διάκρισης και γοήτρου: “ο θεραπευτής που συμβουλεύομαι έχει το πιο προχωρημένο προφίλ στο Instagram”.
Στο μεταμοντέρνο σύμπαν εάν κάποιος ασφυκτιά στη ζωή του υπάρχουν επί πληρωμή άπειρες ευκαιρίες δραπέτευσης, καταφύγια ενδοσκόπησης, τελετουργικά επαφής με τη φύση ή ακόμα και συνένωσης με κάτι υπερβατικό. Οι πελάτες είναι αγοραστές στη μεγάλη αγορά των πραγματικοτήτων στην οποία έχει μετατραπεί ο δυτικός κόσμος (μια θρησκεία εδώ, μια ιδεολογία εκεί, ένα life style παραπέρα) και ενώ κάποιοι απολαμβάνουν αυτού του είδους την ελευθερία επιλογής, κάποιοι άλλοι έχουν εξουθενωθεί από όλο αυτό [1]. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτοί οι τελευταίοι, οι εξουθενωμένοι, είναι εκείνοι που αργά ή γρήγορα στρέφονται στην παραδοσιακή θεραπεία αφού πρώτα ολοκληρώσουν έναν κύκλο “εναλλακτικών” θεραπειών.
Η θεραπευτική κουλτούρα του διαδικτύου αποτελεί ένα μείγμα ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης γύρω από θέματα ψυχικής υγείας διανθισμένο με δόσεις κατάφωρης καθοδήγησης (5 ή 10 συμβουλές για το τάδε) αλλά και πινελιές διασκέδασης. Είναι cool να μιλάς ανοιχτά για τον ψυχικό σου κόσμο και ακόμα περισσότερο προσφέρει αναγνώριση και κύρος να μιλάς δημόσια για την ψυχική σου διαταραχή την οποία συνήθως έχεις παρακινηθεί να αυτοδιαγνώσεις. Έτσι βρίθει το διαδίκτυο με προφίλ ανθρώπων που ισχυρίζονται ότι βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού, ότι έχουν ΔΕΠΥ, διπολική διαταραχή ή οριακή διαταραχή. Η αναμφισβήτητη θετική συνεισφορά της κανονικοποίησης γύρω από ζητήματα ψυχικής υγείας έχει πάει στο άλλο άκρο να αισθάνονται μειονεκτικά και να στερούνται διαδικτυακής προσοχής εκείνοι που δεν πληρούν τα κριτήρια μιας ψυχικής διαταραχής.
Όσο για το περιεχόμενο της νέας θεραπευτικής κουλτούρας που ευδοκιμεί στο διαδίκτυο ή αλλιώς του κανονιστικού πλαισίου που ρητά ή άρρητα προκρίνει, περιλαμβάνει pampering προς το άτομο, ανεδαφικές υποσχέσεις πληρότητας και υπαρξιακής ολοκλήρωσης, άκριτο χαϊδολόγημα στον ναρκισσισμό, τυφλή πίστη στα ιδεολογήματα των απεριόριστων ατομικών δικαιωμάτων (δικαιούσαι τα πάντα), αποθέωση έως αγιοποίηση της θυματοποίησης, της ευαλωτότητας και του “τραύματος”, παραγνώριση των ενδοψυχικών συγκρουσιακών διαστάσεων και σταδιακή υποβάθμιση των παλαιότερων στόχων της θεραπείας όπως η ενδυνάμωση, η αυθεντικότητα, η αυτονομία.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Ο ναρκισσιστικός τρόπος ύπαρξης ως “ψυχοπαθολογία” αλλά και ως ένδειξη προσαρμοστικότητας μέσα σε κοινωνίες που αποθεώνουν τον ατομικό εαυτό.
Ναρκισσιστικές Φαντασιώσεις ή Πραγματικότητα; Μια Ιστορία Θεραπείας
5. Ο εκδημοκρατισμός της ψυχολογικής γνώσης και η εμπορευματοποίηση της ψυχικής δυσφορίας
Είναι γνωστό ότι τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται αύξηση στα ποσοστά κάθε είδους ψυχολογικών προβλημάτων, στον αριθμό των αυτοκτονιών, στα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης και στη χρήση ψυχοφαρμάκων. Η δε λεγόμενη γενιά Ζ έχει περισσότερα ψυχολογικά προβλήματα από κάθε άλλη γενιά. Αναμενόμενα η ζήτηση για ψυχολογικές υπηρεσίες έχει επίσης αυξηθεί αλλά η πρόσβαση σε κατάλληλη βοήθεια δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Χώρια που κάθε λίγο και λιγάκι μία μέχρι πρότινος “φυσιολογική” συμπεριφορά βαφτίζεται “παθολογική”. Δεν προκαλεί εντύπωση επομένως το ότι οι άνθρωποι αναζητούν και στηρίζουν περιεχόμενο στο διαδίκτυο που εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον μιλάει για τα προβλήματά τους. Ιδίως αν μιλάει με έναν τρόπο εύληπτο, συναισθηματικά έντονα φορτισμένο και σχεδόν υστερικά έως αφελώς θετικό και αισιόδοξο.
Κάποιοι υποστηρικτές της “θεραπευτικής” βοήθειας που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο ισχυρίζονται ότι συντελεί στον εκδημοκρατισμό της γνώσης για την ψυχική υγεία. Ομολογουμένως η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η συνακόλουθη έξαρση της εκλαϊκευμένης ψυχολογίας έχει κάποια οφέλη. Είναι πάντοτε θετικό να διαπιστώνει κανείς ότι δεν είναι ο μόνος που δυσκολεύεται ψυχολογικά. Ένα δεύτερο όφελος είναι η αποστιγματοποίηση της ψυχικής ασθένειας (παύει να είναι ταμπού) και ένα τρίτο ότι η online επαφή με τη θεραπεία λειτουργεί ως υποκατάστατο για ανθρώπους (ιδίως νεότερης ηλικίας) που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στο κόστος της ιδιωτικής θεραπείας. Σήμερα που ο μετασχηματισμός των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών συζητιέται ελάχιστα πλέον, ο υποτιθέμενος εκδημοκρατισμός της ψυχολογικής γνώσης διαμέσου του διαδικτύου, δίνει την ψευδαίσθηση ότι όλοι (ακόμα και οι μη προνομιούχοι) μπορούν να επιτύχουν την προσωπική ανάπτυξη ή την αυτοπραγμάτωση.
Προφανώς υπάρχει και αντίλογος. Θα μπορούσε ας πούμε να αναρωτηθεί κανείς αν η σημερινή εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία για την ψυχική υγεία διαμέσου του διαδικτύου είναι όντως βοηθητική λόγου χάρη για τους νέους ανθρώπους που βιώνουν δυσκολίες στη συγκρότηση της ταυτότητάς τους (π.χ. ασυμφωνία φύλου). Τι είδους πληροφορία είναι αυτή που διακινείται και πώς μπορεί να αξιολογηθεί η όποια ποιότητά της; Πώς μπορεί ένας νέος άνθρωπος να ξεσκαρτάρει όλες τις σκόρπιες και συχνά αντιφατικές πληροφορίες; Με ποια μεθοδολογικά εργαλεία μπορεί να τις συστηματοποιήσει ώστε να βγάλει άκρη;
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Οι αλλαγές που συντελούνται σε επίπεδο ταυτότητας, ανθρώπινου ψυχισμού και ψυχοπαθολογίας κατά την μεταμοντέρνα εποχή και η προσπάθεια κατανόησής τους υπό το πρίσμα της οριακής λειτουργίας.
Σε ένα οικονομικό σύστημα που αργά ή γρήγορα μετατρέπει τα πάντα σε εμπόρευμα, ακόμα και εκείνα που κάποτε θεωρούνταν ταμπού όπως λόγου χάρη οι κοινωνικές σχέσεις ή και το ίδιο το ανθρώπινο σώμα, η ψυχική δυσφορία δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Κάποια στιγμή στον αιώνα μας φαίνεται να γεννήθηκε η ιδέα ότι συγκεκριμένες ανθρώπινες ανάγκες όπως η ανάγκη για ένα παιδί, για μια σχέση, για την ευτυχία, που άλλοτε βρίσκονταν εκτός αγοράς και επαφίονταν στην τύχη ή τον Θεό ή διεκδικούνταν πολιτικά, μπορούσαν πλέον να γίνουν αντικείμενο ψυχολογικής παρέμβασης αποφέροντας βεβαίως κέρδη.
Κάπως έτσι συντελέστηκε η μετατροπή της πάλαι ποτέ “θεραπείας δια του λόγου” σε εμπόρευμα και του θεραπευτή σε διαφημιστή και δημιουργό περιεχομένου ψυχικής υγείας. Η άλλοτε θεμελιώδης ιδέα για τη θεραπευτική σχέση ως καταλυτικού παράγοντα θεραπείας και αλλαγής έδωσε τη θέση της σε μια εμπορικού τύπου σχέση όχι πολύ διαφορετική από εκείνη που συνάπτει ένας μάγειρας-influencer ή ένας influencer-traveller με τους ακόλουθούς του, όπου το ένα συμβαλλόμενο μέρος πουλάει μια “θεραπευτική εμπειρία/υπηρεσία” και το άλλο συμβαλλόμενο μέρος πληρώνει το αντίτιμο αναμένοντας τα σχετικά αποτελέσματα.
Σε παλαιότερες εποχές δε, ήταν ο θεραπευτής που έθετε τους κανόνες ή αλλιώς το πλαίσιο της θεραπείας, ενώ τώρα το άτομο-καταναλωτής ή ο μεσάζοντας θέτει τους όρους (βλέπε π.χ. τους αλγοριθμικούς τρόπους ματσαρίσματος πελάτη – θεραπευτή στις διάφορες πλατφόρμες), ενώ και σε θεωρητικό επίπεδο οι κάποτε παραδοσιακοί δάσκαλοι σήμερα αποθεώνουν τον πελάτη/καταναλωτή προτρέποντας τους θεραπευτές να προσαρμόζονται σε όποια θεραπευτική μέθοδο εκείνος ζητήσει. Ό,τι θέλει ο πελάτης επομένως. Ό,τι ζητάει η αγορά. Και αυτό ισχύει και για τους θεραπευτές και για τους θεραπευόμενους. Αν λόγου χάρη κάποια “woke ατζέντα” είναι στη μόδα (και άρα έχει ζήτηση με οικονομικούς όρους), τέτοιου είδους εκπαιδεύσεις θα προσφέρουν τα διάφορα “εκπαιδευτικά ιδρύματα” στους εν δυνάμει θεραπευτές και τέτοιου είδους σεμινάρια και “υπηρεσίες” θα προσφέρουν οι θεραπευτές στους δυνητικούς πελάτες τους.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Ο δικαιωματισμός, η κουλτούρα της αφύπνισης και η πολιτική ορθότητα ως βασική ιδεολογία διαμόρφωσης, πλαισίωσης και ηθικής νομιμοποίησης της νέας μορφής στην οποία μετασχηματίζεται ο καπιταλισμός σε αυτή την ιστορική του φάση.
Η Woke Κουλτούρα ως Κυρίαρχη Ιδεολογία της Μετα-ανθρώπινης Κοινωνίας
6. Προνομιακή ομάδα στόχος οι γυναίκες
Θα άξιζε ίσως παρενθετικά να κάνουμε μια ιδιαίτερη μνεία στην ομάδα που κυρίως καταναλώνει θεραπευτικές υπηρεσίες. Δεδομένου ότι τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στο κόστος της θεραπείας, οι γυναίκες των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων είναι η πληθυσμιακή ομάδα που στρέφεται περισσότερο από κάθε άλλη στις κάθε είδους θεραπείες. Είναι επίσης εκείνες που περισσότερο ασπάζονται κάθε νεοεμφανιζόμενο “θρησκευτικό” ρεύμα από τον βιγκανισμό και τη “woke ατζέντα” μέχρι τις διάφορες “εναλλακτικές” θεραπείες. Το πόσο επιρρεπείς είναι οι γυναίκες σε διάφορες ηθικές ή ιδεολογικές μόδες δεν είναι καινούργιο φαινόμενο – τα τελευταία αρκετά χρόνια είναι οι κύριες καταναλώτριες της θεραπείας (όπως και της θρησκείας παλαιότερα) και επίσης είναι εκείνες που καταγράφουν υψηλότερα ποσοστά ψυχολογικής δυσφορίας, ενώ ιδεολογικοπολιτικά (αν αυτό έχει κάποια σχέση…) είναι περισσότερο προοδευτικές.
Ένα μέρος της σύγχρονης θεραπευτικής κουλτούρας, καθώς ενημερώνεται όπως υποτίθεται από τον φεμινισμό, υπόσχεται να ενδυναμώσει τις γυναίκες ενώ στην πραγματικότητα διοχετεύει την ενέργεια και δυναμικότητά τους σε ακίνδυνα κανάλια: στην αυτοφροντίδα, στην προσωπική ανάπτυξη, στην έκφραση “απαγορευμένων” συναισθημάτων όπως του θυμού σε ελεγχόμενα και ασφαλή περιβάλλοντα. Η εμπειρία των γυναικών αποπολιτικοποιείται με τη σύμφωνη γνώμη τους και με χρήματα που οι ίδιες καταβάλλουν στη θεραπευτική βιομηχανία στο όνομα μιας δήθεν χειραφέτησης. Πόσο όμως θεραπευτικό και ενδυναμωτικό είναι λόγου χάρη να οργιζόμαστε ή να αγανακτούμε πάνω από το πληκτρολόγιο ή μέσα σε ένα βιωματικό εργαστήριο με την πατριαρχία; Πώς μας βοηθάει αυτό αν είμαστε ετεροφυλόφιλες γυναίκες και επιθυμούμε να σχετιστούμε με τους άντρες; Και τελικά, πώς εξηγείται το παράδοξο οι γυναίκες να γίνονται ολοένα και περισσότερο εξαρτημένες στα πλαίσια μιας θεραπευτικής κουλτούρας που ενώ εμφανίζεται ως κουλτούρα ενδυνάμωσης στην πράξη λειτουργεί ως κουλτούρα θυματοποίησης;
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Μια θεραπευτική προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τις έμφυλες ανισότητες και αντιλαμβάνεται τα “ψυχολογικά προβλήματα” περισσότερο ως τρόπους διαχείρισης αντίξοων καταστάσεων παρά ως ενδείξεις ενδοψυχικής δυσλειτουργίας.
7. Κυρίαρχοι θεραπευτικοί λόγοι: Η μεθοδολογία του "ό,τι να 'ναι", του "όλοι οι καλοί χωράνε"
Εάν έπρεπε να κάνουμε μία πρόχειρη ταξινόμηση, θα μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κυρίαρχους θεραπευτικούς λόγους σήμερα: Πρώτον, εκείνον που ενημερώνεται από τις φυσικές επιστήμες με προεξάρχουσες τις νευροεπιστήμες (όπου γίνεται λόγος για γονίδια, νευρώνες, νευροπλαστικότητα και λοιπά). Δεύτερον, εκείνον που ενημερώνεται από τα μεταμοντέρνα ρεύματα ιδεών που τελευταία έχουν μετατρέψει τη θεραπεία σε ακτιβισμό για την κοινωνική δικαιοσύνη (όπου γίνεται λόγος για αμφισβήτηση της καθολικής αλήθειας, ρευστότητα των ταυτοτήτων, συστημικό σεξισμό και ρατσισμό, τοξική αρρενωπότητα και λοιπά). Και, τέλος, εκείνον που ενημερώνεται από ένα ετερόκλητο και ενίοτε αλλοπρόσαλλο μείγμα από έννοιες των παραδοσιακών θεραπειών (ασυνείδητο, ενσυναίσθηση, διαταραχή) διανθισμένες με ισχυρή δόση ρομαντισμού και μυστικισμού, psychobabble (ψυχολογικές κοινοτοπίες/κλισέ) και λέξεις/φράσεις-λάστιχα όπως π.χ. “το παιδί μέσα μου”, “συνεξάρτηση” και βεβαίως το περιβόητο “τραύμα”. Ιδίως το τελευταίο έρχεται πλέον να περιγράψει τα πάντα καθώς είτε πρόκειται για μικροπροβλήματα της καθημερινότητας είτε για κορυφαίας σημασίας ιστορικά ή κοινωνικά γεγονότα όλα νοηματοδοτούνται ως “τραύματα”.
Οι περισσότερες από τις παραπάνω θεραπευτικές λογικές προωθούν ομφαλοσκοπικού τύπου καταβυθίσεις στα βάθη του ατομικού εαυτού ή του εγκεφάλου και προσφέρουν υποτίθεται “εύκολες” και γρήγορες τεχνικές αντιμετώπισης των ψυχολογικών προβλημάτων. Η εστίαση δε αφορά τη διαχείριση της ψυχικής δυσφορίας στο “εδώ και τώρα”, στο “πώς” δηλαδή να διαχειριστεί κανείς άμεσα τις δυσκολίες, και λιγότερο στο “γιατί” πίσω από αυτές τις δυσκολίες που θα απαιτούσε μια κριτική αποδόμηση και αναδόμηση του τρόπου με τον οποίο το άτομο αποδίδει νόημα στην ιστορία του και συνομιλεί με τον κόσμο γύρω του.
Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές θεραπείες που βασίζονταν σε ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο κατανόησης για τον άνθρωπο και τον κόσμο, σήμερα προωθούνται μια σειρά από τεχνικές χωρίς ρητή τουλάχιστον αναφορά σε συγκεκριμένη φιλοσοφική ή θεωρητική προσέγγιση. Με τον ίδιο τρόπο που διαπιστώνουμε ότι τα ψυχοφάρμακα ανακουφίζουν κάποια συμπτώματα π.χ. της ψύχωσης, χωρίς όμως να γνωρίζουμε με βεβαιότητα για ποιο λόγο αυτά τα φάρμακα είναι αποτελεσματικά, έτσι εφαρμόζουμε και τεχνικές χωρίς να ξέρουμε πώς και γιατί δουλεύουν – αν βεβαίως υποθέσουμε ότι δουλεύουν. Πρόκειται για χάπι σε μορφή θεραπείας δηλαδή.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Οι ιδεολογικά ύποπτες προσπάθειες να εξηγηθεί η ανθρώπινη πραγματικότητα με αποκλειστική αναφορά στη βιολογική συνιστώσα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Νευροεπιστήμη και Ψυχοθεραπεία: Προσοχή στο Κενό μεταξύ Εγκεφάλου και Κοινωνίας
Τι είδους “ψυχολογίες” άραγε, δηλαδή μεθοδολογίες/τρόπους σκέψης για τον άνθρωπο και τον κόσμο προωθούν οι σύγχρονοι θεραπευτικοί λόγοι έστω και άρρητα υποκρύπτοντάς το ή χωρίς καν να έχουν επίγνωση αυτού; Κάποιες μελέτες έχουν δείξει ότι μεγάλο μέρος του περιεχομένου που ανεβάζουν στο διαδίκτυο π.χ. οι γυναίκες influencers περιέχει ίχνη θετικής ψυχολογίας όπου τα προβλήματα ψυχικής υγείας γίνονται αντιληπτά ως διαχειρίσιμα εφόσον το ίδιο το άτομο αναλάβει την ευθύνη για την ευημερία του [2].
Φαίνεται δηλαδή ότι περισσότερες σύγχρονες θεραπευτικές προσεγγίσεις, ενώ παρουσιάζονται ως αθεωρητικές και μη ιδεολογικές, στην πραγματικότητα είναι κορεσμένες από θεωρία και ιδεολογία. Πολύ συχνά πρόκειται για τις νεοφιλελεύθερες θεωρίες και ιδεολογίες της εξατομίκευσης που συνεισφέρουν “στη νομιμοποίηση της υπόθεσης ότι η ευμάρεια και η φτώχια, η επιτυχία και η αποτυχία, η υγεία και η ασθένεια είναι αποτέλεσμα δικών μας πράξεων, […] ότι δεν υπάρχουν δομικά ζητήματα, παρά μόνο ψυχικά ελλείμματα” [3].
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Τι κενό αφήνει στον ψυχισμό και την κοινωνική ζωή η ρευστοποίηση των μέχρι πρότινος ενεργών, έστω και καταπιεστικών, συλλογικών ταυτοτήτων;
Ρευστές Κοινωνικές Ταυτότητες, Νέες Ψυχολογικές Δυσφορίες και Μεταδημοκρατίες
8. Το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων/θεωριών
Με τη μεταμοντέρνα αποδόμηση των λεγόμενων μεγάλων αφηγήσεων κατά την οποία έπαυσε η αναζήτηση της “αλήθειας” για τον άνθρωπο, δεν είναι ίσως τυχαίο ότι εδώ και δεκαετίες δεν έχει εμφανιστεί κάποια καινούργια θεωρία θεραπείας όχι τουλάχιστον της εμβέλειας των θεωριών ενός Rogers ή ενός Freud.
Ήδη από τη δεκαετία του ’70 οι ερευνητές στο χώρο της θεραπείας εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε θεωρίες περιορισμένου εύρους ή σε συγκεκριμένα θέματα, ενώ οι επαγγελματίες επιλέγουν τεχνικές που να είναι αποτελεσματικές χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη θεωρητική τους αιτιολόγηση [4]. Οι περισσότεροι θεραπευτές δεν αφιερώνουν χρόνο στην προσπάθεια να κατανοήσουν τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές παραδοχές των προσεγγίσεών τους, ενώ ο στοχασμός γύρω από “μεταφυσικά” ερωτήματα (τι είναι ο άνθρωπος, ποιο είναι το νόημα της ζωής) έχει δώσει τη θέση του σε μια εργαλειακή εφαρμογή της ψυχολογικής γνώσης στη διαχείριση των προβλημάτων στο παρόν. Πολλοί δε “θεραπευτές” του διαδικτύου δεν ασχολούνται καν με αυτό – ενδιαφέρονται μόνο να αυξήσουν τη δημόσια επιρροή τους και να κερδίσουν μερίδιο από την πίτα.
Είναι μια άβολη αλήθεια, αλλά ένα σημαντικό ποσοστό των σύγχρονων αυτοαποκαλούμενων “θεραπευτών” μαστίζεται από ασχετοσύνη. Είναι φανερό ότι, πέρα από το να αναπαράγουν τα ψυχολογικά κλισέ του συρμού, δεν γνωρίζουν ούτε τι κάνουν, ούτε πώς να σκεφτούν για τον άνθρωπο. Και πολλές φορές δεν ευθύνονται καν οι ίδιοι με την έννοια ότι η αγορά προσφέροντας αφειδώς διπλώματα και πιστοποιητικά αμφιβόλου ποιότητας πείθει ανθρώπους χωρίς κάποιου είδους συστηματικότητα στη σκέψη τους ότι είναι “ειδικοί”. Εξάλλου, σε μια εποχή που αποθεώνεται το ατομικό βίωμα, οποιοσδήποτε, ακόμα και χωρίς πτυχία, αισθάνεται ότι δικαιούται να δώσει συμβουλές ή μαθήματα ζωής – το να ζεις δεν σε κάνει από μόνο του κατά κάποιο τρόπο “ειδικό” στη ζωή;
Είναι γνωστό το λεγόμενο φαινόμενο Dunning-Kruger που περιγράφει την τάση κάποιων ανθρώπων να υπερεκτιμούν τις γνώσεις ή τις ικανότητές τους. Κανένας δεν θα έδινε συμβουλές για το πώς να χτίσεις ένα κτήριο ή να φτιάξεις ένα διαστημικό σκάφος αλλά αν έχεις συνάψει μερικές σχέσεις στη ζωή σου ίσως θεωρείς ότι έχεις γίνει κατά κάποιο τρόπο “ειδικός των σχέσεων” και νομιμοποιείσαι να δίνεις συμβουλές σε άλλους ανθρώπους. Το ίδιο εάν έχεις βιώσει μια τραυματική εμπειρία ενδέχεται να αρχίσεις να αισθάνεσαι σαν “ειδικός του τραύματος”. Χαρακτηριστική είναι και η στάση πολλών νέων σε ηλικία θεραπευτών όπου η απόκτηση “πτυχίων” ή “εκπαιδεύσεων” κάθε είδους θεωρείται ως εξουσιοδότηση προς μια 30χρονη θεραπεύτρια να δίνει συμβουλές από θέση “ειδικού” σε μία μητέρα 50 χρόνων για τη σχέση της με τα παιδιά της που βρίσκονται στην εφηβεία.
Κυκλοφορεί μια τεράστια αποσπασματικότητα των εξειδικεύσεων, ένας κατακερματισμός των “γνωστικών” αντικειμένων, ένα πλήθος ασύνδετων πληροφοριών που κατατεμαχίζουν την ανθρώπινη εμπειρία – και αυτό κατατρέχει τόσο τους πελάτες όσο και τους θεραπευτές. Συνεχείς αποσπασματικές επιμορφώσεις και συνεχείς προσθήκες ευφάνταστων τίτλων σπουδών και ειδικεύσεων από εξίσου ευφάνταστα “εκπαιδευτικά ιδρύματα” σχεδόν επιβάλλονται στους θεραπευτές. Κάθε λίγο και λιγάκι εμφανίζεται μια νέα “θαυματουργή” θεωρία, προσέγγιση ή τεχνική την οποία οι θεραπευτές αισθάνονται υποχρεωμένοι να μάθουν και οι πελάτες να δοκιμάσουν. Οι άνθρωποι κινούνται ανάμεσα σε πολλαπλές πραγματικότητες, διαφορετικά συστήματα πεποιθήσεων και τύπους life style με έναν τρόπο αβέβαιο, αλλά συνάμα υποχρεωτικό: δεν μπορούν να επιλέξουν να μην κάνουν επιλογές – συγχυσμένοι από την μεταμοντέρνα ποικιλία, δοκιμάζουν διαφορετικές κοσμοθεωρίες ελπίζοντας να βρουν κάποτε κάποια “αλήθεια”, ενώ στρέφονται για καθοδήγηση σε θεραπευτές που είναι εξίσου συγχυσμένοι όπως και οι ίδιοι [5].
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Μαζί με τις θεωρίες των Freud, Jung, Skinner, Horney και μερικών ακόμα, η θεωρία προσωπικότητας και θεραπείας του Αμερικανού ψυχολόγου Carl Rogers είναι ένα από τα ελάχιστα μεγάλα και ολοκληρωμένα νεωτερικά “αφηγήματα” που έχουν διατυπωθεί ποτέ για το σύνολο της λειτουργίας του ανθρώπου.
9. Απόλυτα βέβαιοι για τις αβεβαιότητές μας;
Μάλλον θα πρέπει να μας προβληματίσει το γεγονός ότι, παράλληλα με τη διάδοση και δημοφιλία που απολαμβάνει σήμερα η ψυχολογία, άλλο τόσο χλευασμό έχει αρχίσει σταδιακά να επισύρει. Η απαξίωση των ψυχολόγων και θεραπευτών δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο, είναι σύμπτωμα της ευρύτερης αμφισβήτησης της πρωτοκαθεδρίας κάθε είδους “ειδικών”. Στο πεδίο της θεραπείας όμως ο κατά τα άλλα εύλογος σκεπτικισμός προς τις αυθεντίες έχει δώσει τη θέση του στην ισοπέδωση. Η κυκλοφορία αναρτήσεων, σχολίων, άρθρων και meme που ανοιχτά χλευάζουν την κυρίαρχη pop θεραπευτική κουλτούρα είναι ενδεικτική.
Το πρόβλημα δεν είναι ότι απουσιάζει η επιστημοσύνη ή η αντικειμενικότητα ή η ρύθμιση του επαγγέλματος. Στο μεταμοντέρνο σύμπαν δεν υπάρχει ένα κοινά αποδεκτό σώμα γνώσης – όλα χωράνε και αυτό είναι κάτι που προκαλεί σύγχυση και κορεσμό τόσο στους θεραπευτές όσο και στους εν δυνάμει θεραπευόμενους. Κάποιοι θεραπευτές, ιδίως οι πιο άπειροι, δεν αντέχουν την αβεβαιότητα, πιστεύουν ότι πρέπει να ξέρουν τι να κάνουν σε κάθε περίπτωση ή να έχουν όλες τις απαντήσεις. Ο πειρασμός να υιοθετήσουν άκριτα το ένα ή το άλλο δόγμα και να γίνουν αληθινοί πιστοί/σταυροφόροι της μιας ή της άλλης ιδεολογικής ή θεραπευτικής μόδας είναι μεγάλος. Ιδίως όταν αυτό φέρνει επίσης κοινωνική αναγνώριση ή οικονομικά οφέλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι περισσότεροι θεραπευτές σήμερα αποφεύγουν να πάρουν προσωπικά θέση σε μια σειρά από σημαντικά επιστημολογικά, κοινωνικά ή πολιτικά ζητήματα επιλέγοντας να υιοθετήσουν το εκάστοτε κυρίαρχο αφήγημα.
Στην πράξη ωστόσο η θεραπεία δεν μπορεί ποτέ να είναι ουδέτερη. Ο θεραπευτής δεν μπορεί ποτέ να είναι “αντικειμενικός”: είναι φορέας συγκεκριμένων ιδεολογικών και προσωπικών αξιών και όποιος λέει ότι δεν είναι είτε ψεύδεται είτε δεν έχει ιδέα τι κάνει. Η διαφορά είναι ότι οι έμπειροι θεραπευτές προσπαθούν να παραμείνουν κριτικοί ενώ έχουν επίγνωση του αξιακού τους προσανατολισμού. Στην κλινική πρακτική τους αποφεύγουν την υπερδιόγκωση των διαγνώσεων και είναι φειδωλοί με τη χρήση όρων όπως τραύμα, κακοποίηση, bullying, ναρκισσισμός. Ελαχιστοποιούν στον λόγο τους την ψυχομπουρδολογία και νευρομπουρδολογία, αρνούνται να συμπτύξουν περίπλοκες έννοιες και σχήματα σε απλοϊκές, εύπεπτες αφηγήσεις, αναδεικνύουν όλες τις -συχνά αντιφατικές- διαστάσεις των ψυχολογικών και κοινωνικών φαινομένων. Αναμετρώνται με την κοινωνική πραγματικότητα όχι απαραίτητα με στόχο να την αλλάξουν αλλά τουλάχιστον να την αναγνωρίσουν όπως είναι και να αναδείξουν την καταλυτική επιρροή της στον ατομικό ψυχισμό [6]. Επίσης θέτουν τα μεγάλα ερωτήματα προσκαλώντας τους θεραπευόμενούς τους να αναστοχαστούν για τις αξίες σε έναν κόσμο που έχει σχετικοποιήσει τις αξίες: τι σημαίνει να είσαι γυναίκα ή άντρας, τι σημαίνει δέσμευση, τι σημαίνει ελευθερία, τι σημαίνει εργασία, τι σημαίνει “καλή ζωή”, ποιο είναι το νόημα της ζωής κ.ο.κ.
Η σκεπτικιστική στάση προς τις ίδιες τις ψυχολογικές θεραπείες είναι το κύριο χαρακτηριστικό των αποτελεσματικών ψυχοθεραπευτών και στην ουσία ταυτίζεται με την επιστημονική στάση [7]. Εκεί που οι θεραπευτές-γκουρού και οι θεραπευτές-influencers εμφανίζονται απόλυτα σίγουροι για τον εαυτό τους, οι θεραπευτές που είναι άξιοι του ονόματός τους εμφανίζονται διατεθειμένοι να αμφισβητήσουν ή και να τροποποιήσουν τους ισχυρισμούς ή τις πεποιθήσεις τους. Πόση ειρωνεία πάντως για τις σύγχρονες θεραπευτικές κουλτούρες να αποθεώνουν την απελευθέρωση από τα πάντα αλλά όχι από τις ίδιες, να μετατρέπονται στην πράξη σε μια νέα πολιτική ορθότητα, σε μια νέα θρησκεία.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Μια περιπλάνηση στα κυρίαρχα και μη νοήματα του κόσμου, μια αναδόμηση της προσωπικής ιστορίας και ένας προσανατολισμός στον χώρο και στον χρόνο: αυτή είναι η εμπειρία της θεραπείας.
[1] O’Hara, M. & Anderson, W.T. (1991). Welcome to the postmodern world. Family Therapy Networker, September/October, 19-25.
[2] Lind, J. & Wickström, A. (2024). Representations of mental health and mental health problems in content published by female social media influencers. International Journal of Cultural Studies, 27(2):217-233.
[3] Cabanas, E. & Illouz, E. (2020). Ευτυχιοκρατία. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, σελ. 25.
[4] Sloan, T. (1997). Θεωρίες προσωπικότητας: ιδεολογία και πέρα από αυτήν. Στο D. Fox & I. Prilleltensky (Επιμ.), Κριτική Ψυχολογία: Εισαγωγή (σελ. 179-208). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003.
[5] O’Hara, M. & Anderson, W.T. (1991). Welcome to the postmodern world. Family Therapy Networker, September/October, 19-25.
[6] Schmid, P. F. (2015). Person and society: Towards a person-centered sociotherapy. Person-Centered and Experiential Psychotherapies, 14(3): 217–235.
[7] Meichenbaum, D. & Lilienfeld, S.O. (2018). How to spot hype in the field of psychotherapy: A 19-item checklist. Professional Psychology: Research and Practice, 49(1):22–30.
No comment yet, add your voice below!